Το μέλλον μας είναι η δραχμή όσο και αν την ξορκίζουμε...

Συνέντευξη του Κ.Λαπαβίτσα στον Σπ. Αλεξίου που δημοσιεύτηκε στην isotimia.gr Το τελευταίο Μνημόνιο δεν φαίνεται να έχει πείσει τις αγορές, τους επενδυτές, ούτε καν αυτούς που το υπέγραψαν. Πιστεύετε ότι το νέο σχέδιο διάσωσης μπορεί να βγάλει την Ελλάδα από την τροχιά της κατάρρευσης;   'Οχι. Δεν νομίζω ότι θα συμβεί κάτι τέτοιο. Θα δούμε στην πράξη πού θα καταλήξει τo PSI, κι αν θα κατορθώσει η χώρα να αποφύγει και την τεχνική αθέτηση πληρωμών. Δεν είναι διόλου σίγουρο ότι δεν θα γίνει κάτι τέτοιο. Αλλά, και με τις καλύτερες προοπτικές, το Μνημόνιο θα οδηγήσει το χρέος στο 120% το 2020. Οι υποθέσεις που έχουν γίνει για να φτάσει εκεί, είναι τόσο ακραίες, και είναι τόσο πολλές οι αστάθμητες μεταβλητές, ώστε είναι πολύ πιθανό το χρέος να εκτραπεί, και να φτάσει στο 160% το 2020. Αλλά, ακόμα και στο 120% να είναι το χρέος, παραμένει μη βιώσιμο. Διότι, πρώτον, μια οικονομία του μεγέθους της ελληνικής δεν μπορεί να αντέξει χρέος τέτοιου ύψους. Και, δεύτερον, το χρέος στο 120% κατά το 2020, θα το κατέχει ο επίσημος δανειστής, ο οποίος θα έχει και προτεραιότητα στην αποπληρωμή του. Ως εκ τούτου, η Ελλάδα δεν θα μπορεί να επιστρέψει στις αγορές, γιατί ποιος ιδιώτης δανειστής θα αγοράσει κρατικά χαρτιά, όταν ξέρει ότι θα έχει προτεραιότητα κάποιος άλλος; Όταν μάλιστα το χρέος θα προσεγγίζει τα 250 δισ.; Άρα, θα χρειαστεί και πάλι αναδιάρθρωση, η οποία θα είναι πιο δύσκολη, καθώς θα είναι ο επίσημος δανειστής μέσα. Επίσης, εξίσου σημαντικό είναι ότι τα μέτρα που συνοδεύουν το PSI είναι εντελώς απίθανο να φέρουν αποτέλεσμα. Πρώτον, διότι όσον αφορά τη σταθεροποίηση, επιβάλλουν λιτότητα πάνω στη λιτότητα, οπότε οι συνθήκες θα γίνουν ακόμη δυσκολότερες για την οικονομία. Η συρρίκνωση φέτος θα είναι επίσης πολύ μεγάλη, κάτι που θα συνεχιστεί. Πρόκειται λοιπόν για μέτρα παράλογα. Πέραν αυτού, τα αναπτυξιακά μέτρα που περιλαμβάνονται, όπως η απελευθέρωση των επαγγελμάτων και η συντριβή του εργατικού εισοδήματος, δεν είναι δυνατό να οδηγήσουν σε ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Όλες αυτές οι απιθανολογίες είναι πρωτόλεια επιχειρήματα σπουδαστών προπτυχιακών στα Οικονομικά. Είναι αδύνατον να οδηγήσουν σε συστηματική ανάπτυξη. Οι υποθέσεις εργασίας, που γίνονται από όσους κατάρτισαν το Μνημόνιο, φαίνεται να δείχνουν ότι, με τις ευνοϊκότερες προοπτικές, η ανάπτυξη που θα πετύχει η Ελλάδα θα είναι, μέχρι το 2020, της τάξεως του 2,5%. Αυτό το ποσοστό δεν μεταφράζεται σε ανάπτυξη που μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα για τη χώρα. Πολλοί πιστεύουν ότι, παρά την κοινωνική αγριότητα του σημερινού Μνημονίου, οι εκλογές στη Γαλλία θα φέρουν ανατροπές στη διεθνή σκηνή, και θα επιτρέψουν στο μέλλον άμβλυνση των σκληρών μέτρων. Η έλευση του Ολάντ στην εξουσία μπορεί να αλλάξει τους συσχετισμούς στην Ευρώπη, αλλά και το μέλλον της Ελλάδας; Είναι βέβαιο ότι, αν αλλάξει το πολιτικό προσωπικό, θα αλλάξουν και επιμέρους πολιτικές και αποφάσεις. Δεν θα είναι ίδιος ο Ολάντ με τον Σαρκοζί. Αυτό είναι δεδομένο. Αλλά δεν πιστεύω ότι ο Ολάντ, ο ίδιος, είναι κάποια σοβαρή ριζοσπαστική προσωπικότητα. Όσοι γνωρίζουν τη γαλλική πολιτική, το βεβαιώνουν σε όλους τους τόνους. Αλλά το σημαντικότερο είναι ότι δεν φέρουν πρωτίστως τα πρόσωπα την ευθύνη για ό,τι γίνεται σήμερα. Δεν είναι δηλαδή οι πολιτικές πεποιθήσεις της Μέρκελ και του Σαρκοζί, αλλά οι δομικές σχέσεις του ίδιου του ευρώ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το πρόβλημα.Οι οποίες δεν πρόκειται να αλλάξουν, επειδή θα εκλεγεί ο Ολάντ πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας. Οι Γερμανοί κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στην τραπεζική κρίση, που προκλήθηκε από ανεύθυνους τραπεζίτες, οι οποίοι άφησαν ανεξέλεγκτη την κερδοσκοπία, και στην κρίση χρέους που προκλήθηκε από ανεύθυνες μεσογειακές κυβερνήσεις που άφησαν ανεξέλεγκτα τα χρέη. Είναι ορθός ο διαχωρισμός αυτός; Είναι λάθος μια τέτοια διάγνωση. Βεβαίως, η κρίση δεν έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά σε όλες τις χώρες της περιφέρειας. Για παράδειγμα, το ισπανικό κράτος ήταν συντηρητικότερο του γερμανικού και όσον αφορά στα ελλείμματα του προϋπολογισμού, και όσον αφορά στη συσσώρευση δημοσίου χρέους. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για σπάταλο και «άμυαλο» κράτος. Το ίδιο ισχύει και για την Πορτογαλία. Και τα δύο αυτά κράτη ανήκουν στην ευρωπαϊκή περιφέρεια. Και τα δύο βρίσκονται στη δίνη της κρίσης. Η κρίση έχει κοινά αίτια, που έχουν να κάνουν με την παγκόσμια κρίση που ξέσπασε το 2007-2008, η οποία πέρασε στην Ευρώπη, με χαρακτηριστικό τρόπο, λόγω των ιδιαίτερων δομών του ευρώ. Για λόγους δομικούς του ευρώ, προϋπήρχε η συσσώρευση ιδιωτικού και δημόσιου χρέους σε πολλά κράτη της περιφέρειας. Η κρίση, που ενέσκηψε το 2008, κατάφερε το καίριο πλήγμα, εμφανίστηκε δε με διαφορετικό τρόπο σε κάθε κράτος, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. Τα αίτια, όπως και η βασική διαδικασία, είναι παρόμοια. Δεν είναι τυχαίο ότι η κρίση εμφανίζεται σε όλες τις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας. Και οφείλεται στη δομή του ευρώ. Ποιο είναι, λοιπόν, αυτό το δομικό πρόβλημα του ευρώ; Καταρχήν, το ευρώ διαμεσολάβησε την παγκόσμια κρίση στην Ευρώπη. Το ευρώ είναι ένας μηχανισμός, που φτιάχτηκε για να δημιουργήσει ένα χρήμα παγκόσμιας εμβέλειας. Ένα χρήμα, που θα είναι παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα. Το χρήμα αυτό υπήρχαν τρεις προϋποθέσεις για να γίνει: η κοινή νομισματική πολιτική, το κοινό τραπεζικό πεδίο (αν και οι τράπεζες παρέμειναν υπό εθνικό καθεστώς) και, φυσικά, η δημοσιονομική πειθαρχία, η οποία επιβλήθηκε μέσω του Συμφώνου Σταθερότητας. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, η οικονομική ευλυγισία προήλθε από την αγορά εργασίας, δηλαδή από τις πιέσεις που ασκήθηκαν σ' αυτήν. Σ' αυτό το σημείο οι χώρες της περιφέρειας έπεσαν σε παγίδα: από τη στιγμή που η Γερμανία επέβαλε για δύο δεκαετίες πάγωμα του εργατικού κόστους, με μεθόδους πολύ αυστηρές, οι χώρες της περιφέρειας σταδιακά έχασαν σε ανταγωνιστικότητα. Έχουμε, δηλαδή, δομικά αίτια στα οποία οφείλεται η απώλεια της ανταγωνιστικότητας. Αυτό είναι η αφετηρία του προβλήματος. Διότι η απώλεια της ανταγωνιστικότητας έφερε τα μεγάλα ελλείμματα που χρηματοδοτήθηκαν με χαμηλές πιστώσεις. Και οδηγηθήκαμε στη μεγάλη συσσώρευση χρέους. Όταν, λοιπόν, έφτασε η κρίση του 2007-2008, αποκαλύφθηκαν οι δομικές αδυναμίες και άρχισε να ξεδιπλώνεται το πρόβλημα. Για σας αποτελεί μονόδρομο η επιστροφή στη δραχμή; Αν οι πλούσιες χώρες δέχονταν την ανακύκλωση των πλεονασμάτων τους, μέσω επενδύσεων και όχι μέσω δανεισμού, θα άλλαζαν οι ευρωπαϊκές προοπτικές της χώρας; Αν αυτή τη στιγμή γινόταν κάποιο θαύμα και οι χώρες του πυρήνα αποδέχονταν την ουσιαστική διαγραφή του ελληνικού χρέους, δηλαδή να διαγραφούν 150 με 200 δισ. ευρώ, για παράδειγμα, και ταυτόχρονα υπήρχε ένα είδος σχεδίου Μάρσαλ, με ροή κεφαλαίων στην Ελλάδα και γινόταν μεταβίβαση τεχνολογίας και δεξιοτήτων, τότε θα μπορούσε όντως η χώρα μας να βρει μια καινούργια ισορροπία μέσα στο σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και να επιβιώσει. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμβαίνει. Αλλά συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο, κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Έχει να κάνει με τις δομές. Είναι το πρώτο πράγμα, που δεν θα μπορούσε να γίνει. Η ιδέα ότι θα μπορούσαμε να έχουμε ένα σχέδιο Μάρσαλ και από κοινού αντιμετώπιση της κρίσης, συναινετικά, πηγάζει από τις αρχές του ευρωπαϊσμού, οι οποίες πλαισίωσαν το ευρωπαϊκό νόμισμα. Οι οποίες όμως αποδείχτηκε ότι αποτελούν γράμμα κενό. Αποτελούν ιδεολόγημα. Άλλος είναι ο πυρήνας του ευρώ, όπως σαφώς αποκαλύπτουν αυτά που γίνονται. Με βάση λοιπόν την πολιτική που περιγράψαμε στην αρχή, η Ελλάδα μέσα στο ευρώ δεν μπορεί να επιβιώσει. Θα έχει μπροστά της χρόνια μαρασμού και κατάπτωσης, αν συνεχίσει να παραμένει στο ευρώ. Κάποια στιγμή η συρρίκνωση θα σταματήσει. Αλλά δεν θα ακολουθήσει η ανάπτυξη. Σύμφωνα με μελέτη της Bank of America Merrill Lynch, οι παλαιότερες υποτιμήσεις της δραχμής είχαν κατά μέσο όρο αρνητική –και όχι θετική- επίπτωση στην ανάπτυξη, της τάξης του 0,6% σε ορίζοντα πενταετίας. Τι σας κάνει να πιστεύετε ότι αυτή τη φορά τα πράγματα θα είναι διαφορετικά; Καταρχήν, δεν εμπιστεύομαι τις εκτιμήσεις που γίνονται από τις τράπεζες. Ας μην υπολογίσουμε τις μεγάλες υποτιμήσεις της δραχμής. Και μόνο η σταδιακή της διολίσθηση, για πολλές δεκαετίες, ήταν ο ουσιαστικότερος λόγος, για τον οποίο δεν εκτοξεύθηκε στα ύψη το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών στο παρελθόν. Λειτούργησε σαν βαλβίδα εκτόνωσης για το σύστημα. Τώρα, με νομισματικά γεγονότα τέτοιου μεγέθους, όπως η αλλαγή του νομισματικού κανόνα, η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι η ανάκαμψη ακολουθεί, κατά κανόνα, γρήγορα. Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, ήρθε η ανάκαμψη σε τρεις μήνες. Από χαμηλή βάση, βέβαια. Δεν βλέπω τον λόγο, να μην γίνει το ίδιο και στην Ελλάδα. Με την έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωζώνη θα χρεοκοπήσουν χιλιάδες επιχειρήσεις, αλλά και όλες οι τράπεζές μας. Πόσα χρόνια πιστεύετε ότι θα χρειαστεί η χώρα για να ξεπεράσει αυτό το σοκ, και να δημιουργήσει από την αρχή τις βασικές οικονομικές δομές, ώστε να είναι σε θέση να απολαύσει αυτές τις ευεργετικές επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα; Το πρόβλημα των τραπεζών τίθεται με διαφορετικό τρόπο, απ' ό,τι εκείνο των επιχειρήσεων. Αλλά και διαφορετικά αυτό των επιχειρήσεων, που έχουν ανοίγματα στο εσωτερικό, σε σχέση με εκείνο όσων έχουν διεθνή ανοίγματα. Πρέπει λοιπόν να γίνει μια ιεράρχηση. Το πρόβλημα αναχρηματοδότησης των τραπεζών θα προκύψει με αφορμή όχι την έξοδο από το ευρώ, αλλά το δημόσιο χρέος. Οι τράπεζες έχουν κεφαλαιακό πρόβλημα, επειδή έχουν μεγάλο ποσό δημοσίου χρέους. Και επίσης έχουν σημαντικές επισφάλειες, λόγω της ύφεσης. Η αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού σήμερα γίνεται τελείως εσφαλμένα, διότι θα δανειστεί ο ελληνικός λαός 30 ως 50 δισ. ευρώ, τα οποία θα διατεθούν στις τράπεζες, χωρίς να υπάρχει κανένας δημόσιος έλεγχος για τα χρήματα αυτά. Η απάντηση, σχετικά με το πρόβλημα των τραπεζών, σε περίπτωση εξόδου από το ευρώ, είναι: να αποκτήσουν δημόσιο περιεχόμενο. Δηλαδή να μην παρέχεται μόνο δημόσιο χρήμα, αλλά να ασκείται και δημόσιος έλεγχος. Μπορεί να μην χρειαστεί να χορηγηθεί δημόσιο χρήμα, γιατί δεν θα είναι εύκολο, αλλά να γίνει επιμήκυνση των δημοσίων χρεών, να μην χρεοκοπήσει το Δημόσιο ως προς τις τράπεζες. Και να παραταθεί ο δανεισμός τους, ώστε να επιβιώσουν υπό κρατική ιδιοκτησία. Το πρόβλημα των τραπεζών θα αφορά, επίσης, σε μεγάλο βαθμό τη ρευστότητα. Θα πρέπει να ανασυνταχθεί η Κεντρική Τράπεζα, προκειμένου να μπορεί να τους παρέχει ρευστότητα. Όσον αφορά στα πιστωτικά ιδρύματα, επομένως, απαιτείται άμεση παρέμβαση. Και υπάρχει η δυνατότητα το πρόβλημα να αντιμετωπιστεί, εφόσον το Κράτος παρέμβει άμεσα και τις ανασυντάξει. Το ζήτημα των επιχειρήσεων τίθεται διαφορετικά. Όσες έχουν πιστωτικό άνοιγμα στην εγχώρια αγορά, θα καταφέρουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, επειδή τα χρέη θα μετατραπούν στο νέο νόμισμα, και θα μπορούν να λαμβάνουν ρευστότητα από τις τράπεζες. Το πρόβλημα, που θα έχουν οι επιχειρήσεις αυτές, θα έχει να κάνει με τις πληρωμές στην αγορά. Στο θέμα αυτό θα απαιτηθεί παρέμβαση των τραπεζών, που θα βρίσκονται υπό κρατική εποπτεία, ώστε να δοθεί παράταση στις πιστώσεις. Να παραταθεί ο χρόνος των πληρωμών, ώστε οι υγιείς επιχειρήσεις να μην καταρρεύσουν, για λόγους για τους οποίους δεν θα ευθύνονται. Για τις επιχειρήσεις, που έχουν άνοιγμα στο εξωτερικό, τα πράγματα θα είναι πιο δύσκολα. Γιατί ο δανεισμός σε ευρώ, δεν θα μπορεί εύκολα να αντιμετωπιστεί. Εκεί θα χρειαστεί συντονισμένη παρέμβαση. Καταρχήν, οι επιχειρήσεις αυτές γνωρίζουν ήδη τον κίνδυνο που υπάρχει, και έχουν αρχίσει να λαμβάνουν μέτρα αμυντικά, στο ενδεχόμενο εξόδου από το ευρώ. Δεν το κάνουν αυτό μόνο οι ελληνικές, αλλά και άλλες επιχειρήσεις. Αν επέλθει μεταβολή του νομισματικού κανόνα, θα πρέπει οι επιχειρήσεις που είναι εκτεθειμένες σε ευρώ, να εισέλθουν σε μια διαδικασία αναδιαπραγμάτευσης των χρεών τους με τις ξένες τράπεζες. Ίσως απαιτηθούν ως προς αυτό νέες κρατικές εγγυήσεις. Θα σημειωθούν ασφαλώς και απώλειες. Λυπάμαι που το λέω, αλλά είναι ένα τίμημα που θα καταβάλλει η χώρα, για να βγει από την παγίδα, στην οποία βρίσκεται. Το πρόβλημα όμως αυτό είναι αντιμετωπίσιμο. Γιατί, ταυτόχρονα, θα δημιουργηθούν νέες συνθήκες, ευνοϊκότερες για τη δραστηριότητα των επιχειρήσεων και τη λειτουργία τους στη νέα κατάσταση, που θα δημιουργήσει η αποχώρησή μας από το ευρώ. Η Ελλάδα εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές, για να καλύψει τις ανάγκες της σε καύσιμα, αλλά και σε βασικά είδη διατροφής. Ως υπέρμαχος της δραχμής, πώς προτείνετε να αντιμετωπιστούν οι γενικευμένες ελλείψεις αλλά και η απογείωση των τιμών στα είδη αυτά, στο ενδεχόμενο εξόδου από το ευρώ; Το πρόβλημα αυτό δεν είναι διόλου απλό. Ίσως είναι το σημαντικότερο, που θα αντιμετωπίσει η χώρα. Μεσοπρόθεσμα, αυτή η αλλαγή θα επαναφέρει μια ισορροπία. Θα αναπτυχθεί η εγχώρια αγορά και θα επιτευχθεί ισορροπία στις διεθνείς εμπορικές σχέσεις. Βραχυπρόθεσμα, όμως, τα πράγματα θα είναι δύσκολα και θα απαιτηθεί συντονισμένη προσπάθεια κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μηχανισμών, ώστε να ελεγχθεί η κατάσταση. Τα πράγματα σ' αυτό το θέμα είναι δύσκολα, αλλά ξεκάθαρα: θα χρειαστεί εξορθολογισμός και έλεγχος της κατανάλωσης. Είναι το πρώτο που θα πρέπει να γίνει, προκειμένου να μην οδηγηθούμε σε συνθήκες χάους. Γιατί, σας επαναλαμβάνω, οδηγούμαστε προς την έξοδο, οδηγούμαστε προς μια κατάσταση κατάρρευσης. Προκειμένου να αποτραπεί το χάος, θα πρέπει να υπάρξει προετοιμασία και να αντιμετωπιστεί ένα τέτοιο γεγονός με οργανωμένες δομές αλλά και με ιεράρχηση της κατανάλωσης. Θα πρέπει, δηλαδή, οι επιχειρήσεις να πάρουν εκείνα που χρειάζονται. Όπως θα πρέπει τα πιο αδύναμα στρώματα του πληθυσμού και τα παιδιά να πάρουν ό,τι έχουν ανάγκη, ώστε να ζήσουν το πρώτο διάστημα, κατά το στάδιο αναδιάρθρωσης της παραγωγής. Εννοείτε ότι θα διανέμονται τα τρόφιμα και τα καύσιμα με το δελτίο σε μια κοινωνία βαθιά καταναλωτική, όπως η ελληνική; Στην 27η πλουσιότερη χώρα του κόσμου; Θα χρειαστεί να ληφθούν και διοικητικά μέτρα. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Να ελεγχθούν η κατανάλωση και η παροχή πρώτων υλών, καθώς και η πρόσβαση σε βασικά αγαθά και προϊόντα, τα οποία χρειάζονται οι επιχειρήσεις και τα άτομα. Στην ενέργεια καλύπτονται οι ανάγκες της χώρας. Όχι όμως στο πετρέλαιο, όπου θα χρειαστεί ιεράρχηση: Ποιος θα παίρνει βενζίνη στην αρχή και ποιος όχι. Θα χρειαστεί, επίσης, να κλειστούν διακρατικές συμφωνίες, ώστε να διασφαλισθούν αυτοί οι πόροι. Οπωσδήποτε δε θα απαιτηθεί μια ιεράρχηση στην κατανάλωση των πόρων. Θα χρειαστεί ο κόσμος να βρει κάποιον τρόπο για να μετακινείται από και προς την εργασία του, καθόσον τα αποθέματα καυσίμων θα είναι περιορισμένα. Δεν θα πρόκειται για μια εύκολη περίοδο. Κανείς δεν υποστηρίζει κάτι τέτοιο. Αλλά, εάν γίνει αυτή η μεταβολή, και μπούμε σ' αυτή τη διαδικασία, η ανάκαμψη είναι υπόθεση μηνών. Το πρόβλημα όμως είναι ποιο πολιτικό δυναμικό και ποια στελέχη μπορούν να αναλάβουν ένα τέτοιο εγχείρημα. Μήπως εκείνοι που μας έφεραν σ' αυτό το σημείο; Δεν είναι σε θέση να πάρουν τις επιδοτήσεις. Πόσο μάλλον να διαχειριστούν μια κρίση τέτοιου επιπέδου... Έχετε δίκιο σ' αυτό που λέτε. Αυτό το πρόβλημα είναι υπαρκτό. Σας επαναλαμβάνω όμως: υπάρχει κίνδυνος να φτάσουμε σ' αυτό το σημείο ασύντακτα και ανοργάνωτα. Γιατί οι συνθήκες επιδεινώνονται όλο και περισσότερο. Υπάρχει περίπτωση να φτάσουμε σ' αυτή την κατάσταση, χωρίς να έχει γίνει η παραμικρή προετοιμασία. Κι αυτό είναι επικίνδυνο. Τώρα ποιος θα αναλάβει να φέρει εις πέρας το εγχείρημα της ανασυγκρότησης, είναι επίσης ένα ζήτημα, Θα απαιτηθεί κοινωνική και πολιτική κινητοποίηση. Θα χρειαστούμε νέες πολιτικές δυνάμεις. Όπως και την κινητοποίηση του ευρύτερου λαϊκού, κοινωνικού και εργατικού δυναμικού. Τι χρονικό περιθώριο δίνετε στην κατάσταση χάους, και τι στην ανασυγκρότηση της οικονομίας, αν πάμε στη δραχμή είτε οργανωμένα με δική μας επιλογή, είτε ασύντακτα αν οι δανειστές μας δείξουν την έξοδο; Η περίοδος χάους συναρτάται με το πόσο προετοιμασμένοι θα είμαστε. Αν έχει γίνει μια στοιχειώδης προετοιμασία, το χάος μπορεί να περιοριστεί. Ακόμη και να αποτραπεί, και να βιώσουμε μόνο μια περίοδο έντονης αναταραχής. Αν φτάσουμε εκεί, όμως, ξορκίζοντας το κακό, όπως κάνουμε σήμερα, τότε πιθανόν η περίοδος χάους να διαρκέσει περισσότερο. Διαπιστώνω εντούτοις ότι υπάρχει ένας δυναμισμός στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Το παρατηρεί κανείς, στην αντίδραση που είχαν αναφορικά με τις εξαγωγές. Αν αλλάξει ο νομισματικός κανόνας, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις θα αντιδράσουν γρήγορα, για να ανακτήσουν την εγχώρια αγορά. Άρα, είναι λογικό να περιμένουμε την ανάκαμψη μέσα σε διάστημα μηνών. Δεν εννοώ ότι θα μπούμε σε ταχεία ανάπτυξη. Αλλά θα έχουμε πιάσει το κατώτατο σημείο και θα αρχίσει η άνοδος. Φαντάζομαι ότι θα απαιτηθεί χρόνος για να μετατοπιστεί εργατικό δυναμικό από τις υπηρεσίες στον πρωτογενή τομέα. Να εκπαιδευθούν, να φυτέψουν, να παραγάγουν, ούτως ώστε να γεμίσει η αγορά με ελληνικά αγροτικά προϊόντα, καθώς τώρα λειτουργεί με εισαγόμενα που θα εξαφανιστούν. Θα είναι τέτοιου μεγέθους η απαραίτητη ανασυγκρότηση; Αυτό που αναφέρετε είναι πολυετής διαδικασία. Και θα πρέπει στην Ελλάδα να γίνει αναδιάρθρωση του παραγωγικού δυναμικού. Να ξανασχεδιαστούν οι αναλογίες, ανάμεσα στις υπηρεσίες, στον πρωτογενή τομέα και στη βιομηχανία. Όπως και μέσα στις υπηρεσίες. Γιατί οι υπηρεσίες, τα χρόνια που πέρασαν, ήταν χαμηλής ποιότητας. Όλα αυτά πρέπει να γίνουν, αλλά απαιτείται πολύς χρόνος. Και χρειάζεται να σχεδιαστεί βιομηχανική πολιτική με την ευρύτερη έννοια. Κάτι τέτοιο είναι υπόθεση ετών. Δεν έρχεται αυτομάτως με την αλλαγή του νομίσματος και την υποτίμηση. Η βραχυπρόθεσμη αλλαγή μπορεί να γίνει ταχύτατα με ό,τι υπάρχει. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις να παράγουν τα προϊόντα, που δεν μπορούν να έρχονται από το εξωτερικό. Ποιοι τομείς μπορούν να λειτουργήσουν ως ατμομηχανή σ' αυτή την ανάκαμψη της οικονομίας; Λέγονται πολλά και εύκολα για την ελληνική οικονομία. Προφανώς, έχουμε ορισμένα πλεονεκτήματα στην παραγωγή ενέργειας, καθαρής ενέργειας, στη ναυτιλία. Αυτά είναι τα προφανή. Η σύνθεση, όμως, των ελληνικών εξαγωγών, αν τη συγκρίνουμε με εκείνη των τουρκικών εξαγωγών, για παράδειγμα, που είναι υψηλές τα τελευταία χρόνια, παραμένει πολύ καλύτερη, όσον αφορά σε προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Η Ελλάδα δεν είναι, δηλαδή, αυτό που έχουν κατά νουν πολλοί. Έχει αξιόλογο δυναμικό και τρόπους να παράγει προϊόντα υψηλής τεχνολογίας. Διότι έχει εκπαιδευμένα άτομα, όπως και σημαντικούς μηχανισμούς, που συμμετέχουν σ' αυτό το γίγνεσθαι. Αλλά, τα τελευταία χρόνια, υπάρχει η λογική να εμπιστευόμαστε τις δυνάμεις της αγοράς. Αυτό μόνο δεν είναι αρκετό. Μπορεί η χώρα να εισέλθει και σ' αυτούς τους τομείς, γιατί έχει καταρτισμένο προσωπικό. Υπάρχουν σήμερα ορισμένοι οικονομολόγοι που λένε ότι είναι καλύτερο, για όλους αυτούς τους λόγους, να χρεοκοπήσουμε εντός του ευρώ, και να αφήσουμε τους Ευρωπαίους να δώσουν τη λύση και να οργανώσουν την ανασυγκρότησή μας, αντί να καταρρεύσουμε μόνοι μας εκτός ευρώ. Η Ελλάδα δεν θα αποκομίσει οφέλη, αν παραμείνει στη Νομισματική Ένωση και προχωρήσει σε αθέτηση πληρωμών. Αλλά ούτε ισχύ θα αντλήσει από τη συμμετοχή της στα κοινοτικά όργανα. γιατί θα είναι ο παρίας της Ευρώπης. Είναι ήδη παρίας, αλλά αυτό θα επιδεινωθεί ακόμη περισσότερο. Θα συνεχίσει δε να δέχεται την πίεση του ευρώ. Δεν θα έχει τα οφέλη, που θα προκύψουν από την αλλαγή του νομίσματος και των εργαλείων νομισματικής πολιτικής. Η αλλαγή των κοινωνιών γίνεται με δικές τους δυνάμεις, από τις ίδιες. Το να περιμένουμε άλλοι, από έξω, να έρθουν να μας σώσουν, είναι σφάλμα. Δεν θα το κάνουν ποτέ με όρους ευνοϊκούς για μας. Σύμφωνα με τις τελευταίες φήμες η Γερμανία σχεδιάζει μετά τις γαλλικές εκλογές την αποβολή της Ελλάδας και της Πορτογαλίας από το ευρώ. Τον «καυτηριασμό του προβλήματος» όπως λένε στη Φρανκφούρτη, για να σωθούν οι υπόλοιποι. Πρόκειται για την περίφημη διαμάχη μεταξύ Μέρκελ και Σόιμπλε. Αυτό το σχέδιο μπορεί να πετύχει; Είμαι βέβαιος ότι οι χώρες του πυρήνα έχουν μετανιώσει πολύ πικρά, επειδή δέχτηκαν στο ευρώ πολλές χώρες της περιφέρειας, όπως η Ελλάδα και η Πορτογαλία. Έχουν μετανιώσει, ίσως, και επειδή δέχτηκαν την Ιταλία και την Ισπανία, Τα προβλήματα αυτών των χωρών είναι πολύ μεγάλα, και αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι αντιμετωπίσιμα. Εδώ και πολύ καιρό δείχνουν ότι θα ήθελαν να φύγουν και η Ελλάδα και η Πορτογαλία. Αν κάτι τέτοιο μπορούσε να γίνει χωρίς παράπλευρο κόστος, θα το είχαν κάνει προ πολλού. Αλλά το παράπλευρο κόστος και σήμερα παραμένει υψηλότατο. Το ρίσκο είναι πολύ μεγάλο. Αν μια χώρα εγκαταλείψει το ευρώ και προχωρήσει σε αθέτηση πληρωμών (ή αν αυτό γίνει από δύο χώρες), τότε μπορεί να ακολουθήσει και τρίτη χώρα. Το άμεσο επακόλουθο θα είναι να τρομοκρατηθούν οι αγορές, και να πάνε προς ασφαλέστερα ομόλογα. Κάτι ανάλογο θα συμβεί και στον τραπεζικό τομέα. Θα αρχίσει η μεταφορά καταθέσεων, οπότε το πιστωτικό σύστημα θα εισέλθει εκ νέου σε περίοδο μεγάλης αστάθειας. Κατά συνέπεια, θεωρώ άκρως παρακινδυνευμένο, υπό τις σημερινές συνθήκες, τον τρόπο παρέμβασης που σχεδιάζουν στη Φρανκφούρτη. Με τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή της η ΕΚΤ, θα αντεπεξέλθει σε ορισμένες απ' αυτές τις πιέσεις. Εντούτοις, το όλο σχέδιο εκτιμώ ότι είναι πολύ παρακινδυνευμένο. Το τελευταίο Μνημόνιο περιέχει 94 δράσεις απορρύθμισης του συστήματος μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάσημα; Υπάρχει περίπτωση να κατεδαφίσεις τη λογική και την ουσία μιας οικονομίας 200 ετών, όσο στρεβλή κι αν είναι, και να την ξαναχτίσεις σ' ένα δίμηνο; Είναι απίστευτο αυτό που περιέχει το Μνημόνιο. Είναι τεράστιος ο αριθμός των δράσεων και μέτρων, τα οποία ποικίλλουν. Περιλαμβάνονται, από ουσιαστικά και πολύ δομικά μέτρα, που έχουν να κάνουν με τον φορολογικό και τον φοροσυλλεκτικό μηχανισμό, μέχρι μέτρα που καθορίζουν το πώς θα λειτουργεί η αγορά ακινήτων. Αυτό δείχνει δύο πράγματα: έχουν, πλέον, χάσει τον χρονισμό, όσον αφορά σ' αυτές τις κινήσεις. Προσπαθούν να τα κάνουν όλα ταχύτατα, επιτυγχάνοντας παράλληλα σταθεροποίηση. Αλλά ούτε το ένα εγχείρημα θα πετύχει, ούτε το άλλο. Για να φέρουν αποτέλεσμα αυτές οι αλλαγές, που χρειάζεται η οικονομία, θα πρέπει να υπάρξει κάποια ανάπτυξη. Δεν μπορούν να γίνουν, ενώ η οικονομία θα συρρικνώνεται. Και δεν μπορούν να γίνουν όλες μαζί. Ποιος θα ήταν αντίθετος σε μια αλλαγή του φοροσυλλεκτικού μηχανισμού; Αν είναι δυνατόν! Αλλά είναι αστείο να πιστέψουμε ότι μπορεί να γίνει σε χρόνο μηδέν, ταυτόχρονα με πλήθος άλλες ανατροπές, καθώς η οικονομία έχει παγιδευτεί στο τέλμα της ύφεσης. Η εκτίμησή μου είναι ότι -το πιθανότερο- εκείνο που θα προκύψει, θα είναι κάτι χειρότερο. Όχι, διότι έχουν κακές προθέσεις αυτοί που έφτιαξαν τα μέτρα. Δεν ξέρω τις προθέσεις τους, και δεν με ενδιαφέρουν. Αλλά, διότι, όταν το κράτος υποσκάπτεται, όπως σήμερα, όταν εισέλθει σε μια διαδικασία 150.000 απολύσεων μέχρι το τέλος του 2015, και αποδυνάμωσης, αυτό που πιθανώς να προκύψει, θα είναι επιμέρους μηχανισμοί, ο καθένας από τους οποίους, θα έχει αυτονομία. Δηλαδή, θα υπάρχουν στεγανά και καθένας από αυτούς τους μηχανισμούς θα συνεργάζεται με άλλους παράγοντες. Και θα αναδυθούν αναπόφευκτα ύποπτες δραστηριότητες, όσο το κράτος αποδυναμώνεται. Αυτό, λοιπόν, που βλέπω δεν είναι η αναγέννηση του ελληνικού κράτους. Αλλά η διάλυσή του. Οδεύουμε προς φαινόμενα που θα φέρουν σοβαρότατα προβλήματα. Που μπορεί να περιλαμβάνουν μαφίες, και μηχανισμούς στηριγμένους στη διαφθορά. Δεν είναι διόλου απίθανο να εμφανιστούν τέτοια φαινόμενα. *Συνέντευξη στον ΣΠΥΡΟ ΑΛΕΞΙΟΥ που δημοσιεύτηκε στην isotimia.gr το Σάββατο 25 Φεβρουαρίου 2012

Συνέντευξη του Κοστάντζο Πρέβε στην ΠΣ για το βιβλίο των Νέγκρι και Χαρτ: H Αυτοκρατορία

ΠΣ: Η Αυτοκρατορία των Νέγκρι και Χαρτ εμφανίζεται σε μια εποχή που έχουν τεθεί μια σειρά θεωρητικά και πολιτικά ζητήματα όπως αυτά της εθνικής κυριαρχίας, του έθνους-κράτους, της μετεξέλιξης του ιμπεριαλισμού, της παγκοσμιοποίησης κ.λπ.
Πώς συνεισφέρει το συγκεκριμένο βιβλίο σ' αυτόν τον προβληματισμό και ποιες τάσεις ή απόψεις ενισχύει;Κοστάντζο Πρέβε: Η Αυτοκρατορία των Νέγκρι και Χαρτ δεν συμβάλλει -δυστυχώς- σε μια σωστή διατύπωση των τεσσάρων θεμάτων της ερώτησης. Σχετικά με την εθνική κυριαρχία και το εθνικό κράτος ισχυρίζεται ότι και τα δύο βρίσκονται εξαντλημένα και εξαφανίζονται αλλά αυτό το γεγονός δεν είναι ένα κακό πράγμα, γιατί οδηγεί στην πλήρη καπιταλιστική ενιαιοποίηση του κόσμου, κι αυτό για τους Νέγκρι και Χαρτ είναι η μοναδική δυνατή προϋπόθεση για τον κομμουνισμό.
Σ' ό,τι αφορά τη μετεξέλιξη του ιμπεριαλισμού και της παγκοσμιοποίησης, ισχυρίζονται ότι η παγκοσμιοποίηση δεν οδηγεί στη μετατροπή του ιμπεριαλισμού αλλά στο οριστικό του τέλος. Είμαστε -λένε- σε μια αυτοκρατορική εποχή δίχως ιμπεριαλισμό, σε μια παγκοσμιοποιημένη αυτοκρατορία, αποεδαφοποιημένη (σ.σ. δίχως εθνικό κέντρο) της οποίας οι ΗΠΑ δεν είναι το κυρίαρχο κέντρο αλλά μόνο ένα είδος ένοπλης αστυνομίας. Προσωπικά, δεν συμφωνώ με καμία απ' αυτές τις δύο θέσεις. Αντιθέτως, μου φαίνεται ότι τα τελευταία γεγονότα (ιδιαίτερα) επιβεβαιώνουν πλήρως την κεντρικότητα της ιμπεριαλιστικής τάξης.ΠΣ: Ποια τα γενικά χαρακτηριστικά κατά τους Νέγκρι και Χαρτ της Αυτοκρατορίας;Κοστάντζο Πρέβε: Όπως είναι γνωστό, ο Μαρξ υποστήριξε ότι οι δύο βασικές τάξεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η αστική τάξη και το προλεταριάτο. Ο Νέγκρι και ο Χαρτ τοποθετούν στη θέση της κατηγορίας (της έννοιας) αστική τάξη την αυτοκρατορία και στη θέση της κατηγορίας του προλεταριάτου εκείνη του πλήθους. Επ' ευκαιρία, θέλω να κάνω μερικές παρατηρήσεις:
Καταρχήν ο Νέγκρι και ο Χαρτ δεν θα μπορούσαν να προτείνουν αυτές τις ριζικές τροποποιήσεις των αρχικών κατηγοριών του Μαρξ εάν αυτές δεν είχαν οπωσδήποτε μπει ήδη σε μια ιστορική κρίση. Σ' ότι αφορά την αστική τάξη, πρόκειται για μια ουσιαστικά ιστορική κατηγορία γεννημένη το 1700, που αναπτύχθηκε το 1800 και 1900 αλλά σήμερα είναι σε κρίση. Εγώ σκέφτομαι ότι πράγματι ζούμε ένα είδος μετα-αστικού καπιταλισμού, με την έννοια ότι ο τρόπος καπιταλιστικής παραγωγής αναπαράγεται σήμερα με μια κυρίαρχη τάξη που δεν έχει πια τα χαρακτηριστικά της κλασικής αστικής τάξης. Κατά την άποψή μου, ο Μπους κι ο Μπερλουσκόνι δεν είναι πια αληθινοί "αστοί" παρά μόνο με την έννοια ότι εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ατομικών ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής.
Σ' ότι αφορά το προλεταριάτο, η παλιά εργατική τάξη των κεντρικών ιμπεριαλιστικών χωρών μου φαίνεται τώρα πια ότι στρατηγικά ενσωματώθηκε, ενώ νέα κοινωνικά, εκμεταλλευόμενα υποκείμενα, όπως οι φτωχοί μετανάστες ή οι εποχικοί ελαστικοί εργαζόμενοι, αναπτύσσουν μορφές πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης πολύ διαφορετικές από εκείνες που προέβλεπε ο κλασικός μαρξισμός.
Κατά δεύτερο λόγο, νομίζω ότι ο Νέγκρι και ο Χαρτ απαντούν σ' ένα αληθινό πρόβλημα με μια ψεύτικη απάντηση. Το αληθινό πρόβλημα είναι η αναγκαιότητα να επαναπροσδιοριστεί ριζικά τόσο η αστική τάξη όσο και το προλεταριάτο. Η ψεύτικη απάντηση είναι το να σκέφτεσαι ότι έλυσες στα γρήγορα το ζήτημα με τις δύο κενές και γενικόλογες κατηγορίες της αυτοκρατορίας και του πλήθους.ΠΣ: Μπορούμε να βρούμε ομοιότητες και διαφορές με παλιότερες θεωρίες όπως αυτή του υπεριμπεριαλισμού ή του κέντρου-περιφέρειας ή του ολοκληρωτικού καπιταλισμού;Κοστάντζο Πρέβε: Ας δούμε με τη σειρά τις τρεις αναφερόμενες από την ερώτηση θεωρίες.
Σ' ό,τι αφορά τη θεωρία του υπεριμπεριαλισμού, δεν πρόκειται για μια αυτή καθ' εαυτή θεωρία, αλλά για μια υπόθεση που έκανε ο Κάουτσκι στην εποχή του και η οποία κριτικαρίστηκε με σφοδρότητα από τον Λένιν.Η θεωρία των Νέγκρι και Χαρτ, κατά την άποψή μου, παρουσιάζει επιφανειακές ομοιότητες αλλά στην πραγματικότητα είναι διαφορετική. Ο Νέγκρι δεν σκέφτεται ούτε ότι οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν τη μοναδική ιμπεριαλιστική δύναμη που υπάρχει εξαιτίας της υπεροχής της σε στρατιωτική δύναμη, ούτε ότι υπάρχει ένα είδος καρτέλ ή κάποιου τραστ στρατιωτικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ιαπωνία κ.λπ.) Ο Νέγκρι σκέφτεται ότι η αυτοκρατορία είναι μια καθαρά καπιταλιστική πραγματικότητα κατά μια έννοια ανώνυμη και απρόσωπη.
Σ' ό,τι αφορά τη λεγόμενη θεωρία κέντρου-περιφέρειας. Το βιβλίο των Νέγκρι και Χαρτ την απορρίπτει φανερά με μια σαφή πολεμική. Η αυτοκρατορία περιλαμβάνει προφανώς πλούσιες οικονομικές ζώνες και φτωχές οικονομικές ζώνες, αλλά είναι ουσιαστικά ενιαιοποιημένες από οικονομικά και χρηματιστηριακά ρεύματα και προπαντός από τα νέα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα.
Σ' ότι αφορά τη λεγόμενη θεωρία του ολοκληρωτικού καπιταλισμού (που στην Ελλάδα υποστηρίζεται από το ΝΑΡ και την εφημερίδα Πριν) η ομοιότητα είναι μόνο επιφανειακή. Είναι αλήθεια ότι επίσης για τους Νέγκρι και Χαρτ ο καπιταλισμός εξαπλώθηκε μ' ένα τρόπο ολοκληρωτικό σ' όλους τους τομείς της κοινωνικής αναπαραγωγής (τηλεοπτικά μαγειρέματα, όπως εκείνα των ΜΜΕ, του ελεύθερου χρόνου, της γενετικής κ.λπ.). Αλλά, στη θεωρία του ολοκληρωτικού καπιταλισμού η κατηγορία του ιμπεριαλισμού παραμένει κεντρική ενώ για τους Νέγκρι και Χαρτ αυτή η κατηγορία αποκλείεται.ΠΣ: Η Αυτοκρατορία έχει μια "ιδιότυπη" άποψη για το ρόλο των ΗΠΑ στο νέο κόσμο. Αν έχουμε κατανοήσει σωστά, οι Νέγκρι και Χαρτ υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει σήμερα ένα κυρίαρχο ιμπεριαλιστικό κέντρο. Πώς κρίνετε αυτή την άποψη;Κοστάντζο Πρέβε: Όλο το βιβλίο των Νέγκρι και Χαρτ είναι οικοδομημένο στη βάση της υπόθεσης ότι δεν υπάρχει πια ένα ιμπεριαλιστικό κέντρο κυρίαρχο και συνεπώς αυτοί απορρίπτουν τη θέση της "αμερικάνικης αυτοκρατορίας" ως μοναδικής υπαρκτής δύναμης. Είμαι, προφανώς, ενάντιος στο σύνολο μιας τέτοιας υπόθεσης αλλά αυτή μας προσκαλεί πάντα, εάν θέλουμε να την απορρίψουμε, στο να ξεκαθαρίσουμε καλύτερα τη δική μας αντίληψη επί του προκειμένου. Προσωπικά, νομίζω ότι η θεωρία του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό είναι, κατά μια έννοια, πιο επίκαιρη από εκείνη του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Φυσικά είναι επίσης κι εκείνη του Μαρξ επίκαιρη αλλά είναι δυνατόν σήμερα να τρέφουμε στρατηγικές αυταπάτες για τη δομική επαναστατική ικανότητα (και συνακόλουθα όχι μόνο για την ικανότητα αντίστασης ενάντια στην εκμετάλλευση στους τόπους δουλειάς) του προλεταριάτου και της εργατικής τάξης της φάμπρικας. Στην περίπτωση του Λένιν, αντίθετα, η κατηγορία ιμπεριαλισμός παραμένει απολύτως επίκαιρη και διαφωτιστική κι ο κοντινός (και, δυστυχώς, πιθανός) πόλεμος του Ιράκ μας τον θυμίζει συνεχώς. Παρά ταύτα, ο Λένιν ανέπτυξε τη θεωρία του στη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, όταν υπήρχε ένας διπλός ανταγωνισμός, οικονομικός και στρατιωτικός, ανάμεσα σε δυνάμεις συγκρίσιμες (Αγγλία, Γερμανία, Ρωσία, ΗΠΑ κ.λπ.). Σήμερα παραμένει ο οικονομικός ανταγωνισμός ανάμεσα σε ιμπεριαλιστικές δυνάμεις αλλά δεν υπάρχει πια, για τώρα, εκείνος ο στρατιωτικός, γιατί οι ΗΠΑ διαθέτουν μια υπερέχουσα στρατιωτική ισχύ, ακόμη και πολιτισμικά κατόρθωσαν να επιβάλουν τα πρότυπα της ζωής τους (γαστρονομικά, μουσικά, ένδυσης, ερωτικά κ.λπ.) στην παγκόσμια νεολαία. Πρόκειται για ριζικούς ιστορικούς νεωτερισμούς σε σχέση με την εποχή του Λένιν.
ΠΣ: Τι σημαίνει για τους Νέγκρι και Χαρτ το νέο ιστορικό υποκείμενο που σχεδόν ανακαλείται στην ιστορική δράση από το παρελθόν; Πρόκειται για το πλήθος (multitudine) που, σύμφωνα με αυτά που γνωρίζουμε, πρωτοαναφέρθηκε από τον Σπινόζα. Τι ρόλο επιφυλάσσουν για το "πλήθος" οι συγγραφείς;Κοστάντζο Πρέβε: Η ερώτηση θέτει το πρόβλημα του νέου κοινωνικού αντικαπιταλιστικού υποκειμένου που χαρακτηρίζει την παρούσα εποχή. Είναι καλό να καταλάβουμε αμέσως ότι η λεγόμενη "multitudine" των Νέγκρι και Χαρτ δεν είναι το κοινωνικό σύνολο όλων των καταπιεσμένων και περιθωριοποιημένων του κόσμου αλλά είναι η κοινωνική εκδήλωση της έννοιας της γενικής διανόησης (general intellect) του Μαρξ, δηλαδή ένα κοινωνικό υποκείμενο που ενσωματώνει όλες τις διανοητικές δυνάμεις, τις επιστημονικές, της νέας υλικής και άυλης εργασίας.
Δύοντας η κλασική εργατική τάξη, ο Νέγκρι υποστηρίζει το Κεφάλαιο και τα Γκρουντρίσε. Η αναφορά, ωστόσο, στον Σπινόζα είναι μονάχα τυπική και όχι σημαντική.
Από μια διαλεκτική άποψη, η θεωρία του νέου αντικαπιταλιστικού κοινωνικού υποκειμένου μπορεί να ιδωθεί τόσο σαν το μέγιστο της ρήξης με τον κλασικό μαρξισμό όσο σαν το μέγιστο της συνέχειας και της κορωνίδας του. Ας ξεκαθαρίσουμε όμως αυτό το σημείο, γιατί είναι ίσως το πλέον αποφασιστικό.Πρόκειται για το μέγιστο της ρήξης, γιατί αυτή η νέα multitudine-general intellect έρχεται σε ρήξη αποφασιστικά με όλα τα επαναστατικά κοινωνικά υποκείμενα του κλασικού μαρξισμού (προλεταριάτο, εργατική τάξη, συμμαχία της εργατικής τάξης με τους φτωχούς αγρότες, συμμαχία της εργατικής τάξης με τη μικροαστική, τους φτωχούς αγρότες του Τρίτου Κόσμου, ιστορικό μπλοκ του Γκράμσι, νέοι, γυναίκες, φοιτητές κ.λπ.) Πρόκειται όμως για το μέγιστο της συνέχειας, γιατί το πρόβλημα του επαναστατικού υποκειμένου συνεχίζει να είναι διατυπωμένο με τρόπο κοινωνιολογικό, ως υποκείμενο που προσδιορίζεται από δομικές κοινωνικές συνιστώσες, παρά να είναι προσδιορισμένο ανθρωπολογικά, όπως εγώ πιστεύω ότι πρέπει να γίνεται, και ιδιαίτερα με αυτό τον τρόπο, δηλαδή ως ένα σύνολο αντικαπιταλιστικών συμπεριφορών που οικοδομείται διαμέσω μιας ευρείας αντίληψης κι όχι οικονομικίστικα από μια πολιτική κουλτούρα. Μ' αυτή την έννοια, ο Νέγκρι συνεχίζει να είναι ο αρχηγός των "ιταλών εργατιστών" της δεκαετίας του '60. Άλλαξαν τα πάντα για να μην αλλάξει τίποτε, όπως στο διήγημα του Γατόπαρδου. Πριν ήταν εργάτης-μάζα, μετά ο κοινωνικός εργάτης, τέλος η multitudine.
ΠΣ: Η άποψη των συγγραφέων ότι όλες οι κοινωνικές αντιφάσεις και ταξικές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις "εσωτερικοποιούνται" στο κεφάλαιο, δηλαδή όλα γίνονται ...κεφάλαιο, πέρα από τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, εγείρει και σοβαρά φιλοσοφικά ζητήματα. Πώς βλέπετε το ζήτημα αυτό;Κοστάντζο Πρέβε: Το ζήτημα των φιλοσοφικών προϋποθέσεων των Νέγκρι-Χαρτ είναι αλήθεια θεμελιακό. Είναι αλήθεια ότι τα πάντα "εσωτερικοποιούνται" στο Κεφάλαιο αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι για τον Νέγκρι αυτή η "εσωτερικοποίηση" δεν οδηγεί στο καπιταλιστικό τέλος της Ιστορίας του Φουκουγιάμα αλλά σε μια κατάσταση κομμουνισμού δίχως επανάσταση. Στη θέση της επανάστασης έχουμε την εσωτερικοποίηση, είναι όμως επίσης επιβεβαίωση αυτό της επιθυμίας του πλήθους (multitudine).
Η φιλοσοφική βάση του Νέγκρι είναι η γαλλική φιλοσοφία των Φουκώ, Ντελέζ, Γκατταρί. Τέλος του υποκειμένου, τέλος του ουμανισμού, τέλος της συνείδησης. Η επιθυμία αντικαθιστά τόσο την απόλαυση όσο και τη λογική. Στο βιβλίο του ο Νέγκρι χρησιμοποιεί συνεχώς μεταφορές εκκλησιαστικές. Η επιθυμία του "πλήθους" είναι "θεοδημιουργική" δηλαδή δημιουργεί Θεό. Η οντολογία δεν είναι συνείδηση της πραγματικότητας αλλά ακριβώς παράγωγο της πραγματικότητας. Επιδιώκεται το ξεπέρασμα κάθε διάκρισης ανάμεσα σε ανθρώπινα όντα, ζώα και οργανισμούς της κυβερνητικής.
Όλα αυτά μπορεί να φαίνονται απίστευτα και πράγματι, για μένα, είναι. Αλλά υπάρχει μια λογική σ' αυτή την τρέλα και τότε είναι η κορωνίδα και το μέγιστο σημείο μιας τάσης πολιτισμικής μεταμοντέρνας και ανορθολογιστικής, που διαρκεί εδώ και τριάντα χρόνια και η οποία θεωρεί ότι αυτό είναι το ιστορικό τίμημα που πρέπει να πληρωθεί για την πολιτική και πολιτισμική χρεοκοπία του ιστορικού κομμουνισμού του εννιακόσια και όλων των προσπαθειών να τον μεταρρυθμίσουν πριν από τη διάλυσή του, τόσο από τα δεξιά (ευρωκομμουνισμός) όσο κι από τα αριστερά (σκέψη Μάο Τσε Τουγκ). Προσωπικά πιστεύω ότι η επιτυχία ενός βιβλίου όπως Η Αυτοκρατορία δεν ανοίγει μια νέα φάση στην κριτική σκέψη αλλά, αντίθετα, την κλείνει. Αυτή τουλάχιστον είναι η δική μου ειλικρινής ελπίδα. Πρόκειται για το κλείσιμο ενός κύκλου που άνοιξε το 1968 που έγινε πιστευτό ότι θα λύσει την κρίση του μαρξισμού με δόσεις πάντα μεγαλύτερες από υποκειμενισμό και απολογία της τεχνολογίας. Εάν λαθεύω, τότε το πράγμα είναι βαρύ, γιατί οφείλουμε να υπομείνουμε ακόμη αυτό τον μακρύ ανορθολογικό υποκειμενισμό.ΠΣ: Στη χώρα μας, μέχρι στιγμής, δεν έχει μεταφραστεί το βιβλίο των Νέγκρι και Χαρτ εκτός από ορισμένες παρουσιάσεις και περιορισμένες προδημοσιεύσεις. Ποια ήταν η υποδοχή που αντιμετώπισε στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ;Κοστάντζο Πρέβε: Διάβασα πολλές παρουσιάσεις των Νέγκρι-Χαρτ στις κύριες γλώσσες της Ευρώπης. Γενικά η εναπομείνασα κοινότητα της μαρξιστικής διανόησης ήταν πολύ κριτική και αρνητική. Θετικές είναι, αντίθετα, οι αντιδράσεις στο περιβάλλον των λεγόμενων "κοινωνικών κέντρων" της πολιτισμικής πληροφόρησης των μεγάλων καπιταλιστικών εφημερίδων κι αυτό αποτελεί για μένα μια σαφή επιβεβαίωση του "αβλαβούς" χαρακτήρα του βιβλίου. Σε μια πραγματικότητα που κυριαρχείται από τον πιο άγριο ιμπεριαλισμό των μοντέρνων καιρών το να υπερασπίζεσαι ότι δεν υπάρχει πια ο ιμπεριαλισμός δεν μπορεί παρά να γίνεται αντικείμενο υποδοχής με πολύ χαρά και ικανοποίηση από τους ίδιους τους ιμπεριαλιστές.
ΠΣ: Η Αυτοκρατορία κυκλοφόρησε σε μια περίοδο έντονων αντιπαραθέσεων για τον προσανατολισμό του κινήματος ενάντια στην "παγκοσμιοποίηση". Κατά τη γνώμη σας οι συγγραφείς προτείνουν κάποιο δρόμο και ποιον γι αυτό το κίνημα αλλά και γενικότερα;Κοστάντζο Πρέβε: Δεν πιστεύω ότι το βιβλίο των Νέγκρι και Χαρτ θα έχει κάποια σημασία στο να καθορίσει τους προσανατολισμούς του λεγόμενου "κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης" ή το no-global. Η λογική αυτού του κινήματος θα συνεχίσει να χαρακτηρίζεται ουσιαστικά από δύο κυρίαρχα ρεύματα, πότε συγκλίνοντα και πότε αποκλίνοντα, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία. Δηλαδή, ένα ρεύμα οπορτουνισμού και ένα επαναστατικό ρεύμα. Προσωπικά, από τη στιγμή που δεν πίστεψα ποτέ κι ούτε πιστεύω ότι αυτό το κίνημα αποτελεί το νέο παγκόσμιο αντικαπιταλιστικό υποκείμενο και νομίζω ότι όποιος το πιστεύει πέφτει σε μια τρομακτική αυταπάτη, νομίζω ότι και τα δύο ρεύματα οφείλουν ακόμη να παραμείνουν για πολύ μέσα σ' αυτό το κίνημα. Αυτό το κίνημα αφ' εαυτού του δεν είναι επαναστατικό και γι αυτό σκέφτομαι ότι θα ήταν λάθος να μπούμε σε μια δυναμική "απόσχισης" όπως εκείνης ανάμεσα στους μενσεβίκους και τους μπολσεβίκους της εποχής του Λένιν. Πρόκειται για ένα κίνημα ιστορικά προσωρινό και όχι στρατηγικό και γι αυτό θαρρώ ότι είναι αναγκαίο να παραμείνουμε μέσα δίχως ν' ακολουθήσουμε ανώφελες "εκκαθαρίσεις". Ως κίνημα ενάντια στον πόλεμο θα μπορούσε να είναι καλό και ωφέλιμο και θα ήταν ανόητο να το αγνοήσουμε.

ΟΙ ΟΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ ΛΕΝΕ.

ΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΒΙΑΙΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ’30 ΣΤΟ ‘50

 

Την προηγούμενη περίοδο των αγώνων, διεκδικήσεων και συγκρούσεων, πολλοί φίλοι από την Αριστερά, τη χαρακτήριζαν παρόμοια με εκείνη του ’30.

Η εργατική τάξη σε όλο τον κόσμο, αγωνιζόταν να κερδίσει το μερίδιο του πλούτου που δικαιούνταν, ειδικά μετά το ντόμινο που προκάλεσε η διεθνής κρίση του ’29 – ’30. Στην Ευρώπη, το εργατικό κίνημα μέσα από μαζικές απεργίες αλλά ακόμα και μέσα από την ένοπλη πάλη, διεκδίκησε καλύτερη ζωή και πιο δίκαιη κοινωνία. Χρειάστηκε να γίνει ένας παγκόσμιος πόλεμος και μερικοί εμφύλιοι, για να μπορέσει το διεθνές κεφάλαιο να καθυποτάξει τους Λαούς του κόσμου. Μετά την ήττα, ήρθε η δεκαετία του ’50, όπου η ανάπτυξη στηρίχθηκε στην υπερεκμετάλλευση της ηττημένης εργατικής τάξης. Εδώ συνίστανται και οι ομοιότητες της δεκαετίας του ’50 με την κατάσταση που ζούμε σήμερα. Η εργατική τάξη αγωνίζεται και διεκδικεί. Όμως η ήττα στα σημεία ή με πτώση, έστω και προσωρινή, είναι σαφής.

Στην Ελλάδα, οι ομοιότητες είναι πιο ξεκάθαρες: Επανέρχονται τα συσσίτια στα σχολεία. Οι Οργανισμοί τίθενται σε εποπτεία. Η παροχή υπηρεσιών είναι έργο των ιδιωτών. Το κράτος δεν «οικοδομεί» - απλά εισπράττει. Τα Σώματα Ασφαλείας και οι Ένοπλες Δυνάμεις απολαμβάνουν «ασυλία» μέτρων, ενώ οι υπόλοιποι Δημόσιοι Υπάλληλοι είναι πλήρως απαξιωμένοι και χαμηλόμισθοι. Νοσοκομεία, Σχολεία και παιδικοί σταθμοί, αποστελεχώνονται και μετατρέπονται σε εταιρείες εισπρακτικού χαρακτήρα. Επανήλθε η χρέωση για έκδοση πιστοποιητικών, όπως τότε τα χαρτόσημα. Τα παραδείγματα και οι ομοιότητες, πληθαίνουν διαρκώς.

Η βίαιη και ταχεία αυτή μετάβαση, οργανώνεται από την ιθαγενή και διεθνή τάξη των εκμεταλλευτών μας και ως μόνη αντιμετώπιση, πρέπει να έχει από μέρους μας μια ίδια ταχεία μετάβαση: από το ’50 στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ανατροπή δηλαδή αυτών που απέτυχαν να δώσουν στο Λαό αυτά που δικαιούται, δηλαδή τα οφέλη της ανάπτυξης και το μερίδιο του πλούτου. Ανατροπή με κάθε μέσο για τον κοινό και δίκαιο σκοπό.

Τάσος Πανταζίδης. Γραμματέας Οικοσοσιαλιστών Ελλάδας.

Φλεβάρης 2012.

Project HELIOS ή ηλιόθερμο;

Project HELIOS ή ηλιόθερμο;

του Τέλη Τύμπα

Ι.

Την εβδομάδα που πέρασε το Υπουργείο Ενέργειας, Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) έδωσε στη δημοσιότητα τις διατάξεις νομοσχεδίου για το Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ, το οποίο έχει ως διακηρυγμένο στόχο την προώθηση της μαζικής εγκατάστασης ‘σταθμών παραγωγής ηλιακής ενέργειας’ στην Ελλάδα, με σκοπό την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος που θα εξάγεται βορειότερα, σε χώρες όπως η Γερμανία.

Το Project HELIOS αναφερόταν ρητά σε ειδικό άρθρο (13) του κειμένου-οδηγού του δεύτερου γύρου του μνημονίου, του EuroSummit Statement, που συνυπέγραψε η ελληνική κυβέρνηση στις 26-10-2011. Πρόκειται για κολοσσιαίο πρόγραμμα, το οποίο θα δεσμεύσει για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία σε ένα συγκεκριμένο τεχνολογικό προσανατολισμό, ο οποίος θα στηρίζει την αναπαραγωγή σε διευρυμένη μορφή της κοινωνικής ηγεμονίας αυτού μας έχει φέρει στη σημερινή κατάσταση: την Ελλάδα του κεφαλαίου της εργολαβίας.

To νομοσχέδιο διευκολύνει τις επιδιώξεις της ιδιωτικής κερδοφορίας του ελληνικού κεφαλαίου όπως αυτό ελέγχεται από το μεγάλο κεφάλαιο του χώρου των κατασκευών. Ευνοεί ταυτόχρονα τις επιδιώξεις του ευρωπαϊκού κεφαλαίου που συσσωρεύεται στη βιομηχανία παραγωγής της τεχνολογίας των βιομηχανικών σταθμών παραγωγής ηλιακής και αιολικής ενέργειας. Δεν πρόκειται, όπως θα δούμε, για πρόγραμμα που ενδιαφέρεται για το περιβάλλον, που θα οδηγήσει, μεταξύ άλλων, στην αντικατάσταση της τεχνολογίας της πυρηνικής ενέργειας από τεχνολογίες κάποιας ανανεώσιμης ενέργειας. Αντίθετα, θα διευρύνει τον καθορισμό των όποιων διεθνικών ροών ηλεκτρικής ενέργειας  από το μεγαλύτερο διεθνώς ενεργειακό κεφάλαιο, αυτό της πυρηνικής ενέργειας.

Η κατάθεση του νομοσχεδίου για το ΗΛΙΟΣ στη Βουλή σηματοδοτεί μια επικίνδυνη κλιμάκωση στην προσπάθεια του κεφαλαίου να αξιοποιήσει τη μεγάλη αγωνία των πολιτών για την δραματική υποβάθμιση του περιβάλλοντος για να αναβαθμίσει ακόμη περισσότερο την κοινωνική του ηγεμονία, με αποτέλεσμα να υποβαθμίσει τελικά ακόμη περισσότερο το περιβάλλον.

Το μέγεθος του εγχειρήματος φαίνεται από αυτά που αναφερόταν στο σχετικό άρθρο του Euro Summit Statement. Το άρθρο αυτό δέσμευε την Ελλάδα σε μια οφειλή μέχρι και 15 δισεκατομμυρίων ευρώ από τα προσδοκώμενα έσοδα του HELIOS. Που σημαίνει ότι τα κεφάλαια που θα κυκλοφορήσουν στο πλαίσιο του HELIOS μπορεί και να είναι πολύ μεγαλύτερα.

Δυστυχώς, η μεγάλη αυτή δέσμευση δεν προκάλεσε το ενδιαφέρον κριτικών κατά τα άλλα αναλύσεων του μνημονίου. Είναι γνωστό ότι το μαύρο κουτί της τεχνολογίας δεν ανοίγει εύκολα. Στην περίπτωση της τεχνολογίας του Rroject HELIOS η κριτική είναι επιπρόσθετα δύσκολη, καθώς δεν έχουμε να αντιπαρέλθουμε μόνο την επικρατούσα τεχνοκρατική υπόθεση περί ουδετερότητας της τεχνολογίας. Η τεχνολογία του Project HELIOS προωθείται με το θετικότερο πρόσημο, ως δεδομένα φιλική στο περιβάλλον. Υπό συνθήκες ακραίας κρίσης προωθείται επιπλέον και ως ιδεώδης για την οικονομία, την ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την αξιοποίηση δημόσιας γης κ.ο.κ. Η συγκυρία δε θα μπορούσε να είναι ευνοϊκότερη για την προώθηση του Project HELIOS, το οποίο είναι ταυτόχρονα καθοριστικό παράγωγο αλλά και κορυφαίος τροφοδότης της διαδικασίας συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου. 

ΙΙ.

 Στο HELIOS-ΗΛΙΟΣ συναντούνται αρμονικά δύο ιστορίες. Από τη μια πλευρά, στο εθνικό επίπεδο, κλιμακώνεται αυτό που προετοιμάστηκε με προγράμματα που απαξίωναν την ελληνική γη, ευνοώντας το μετασχηματισμό ακόμη και των παραγωγικότερων για τη γεωργία και την κτηνοτροφία εδαφών σε περιοχές για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών. Με τη διαμεσολάβηση των τραπεζών που θα δάνειζαν με το αζημίωτο για την εγκατάσταση των φωτοβολταϊκών, οι έλληνες γεωργοί και κτηνοτρόφοι (και όχι μόνο), θα μετατρέπονταν υποτίθεται σε εισοδηματίες. Το ιδεολόγημα που υποστήριζε και το νέο αυτό χρηματιστήριο ήταν ότι θα μπορούσες να πλουτίζεις χωρίς να εργάζεσαι, με την υποθήκευση απλά της γης σου. Οι σκηνές του συνωστισμού αγροτών για την κατάθεση της σχετικής αίτησης ήταν χαρακτηριστικές.

Η τεχνική κοινότητα της ΔΕΗ κρατούσε και κρατά αποστάσεις, προσπαθώντας να περιορίσει την έκθεσή της σε κάτι τεχνικά ανέφικτο: τη διοχέτευση της όποιας παραγωγής από (κατά νεοφιλελεύθερο τρόπο) άναρχα διεσπαρμένα φωτοβολταϊκά σε ένα δίκτυο που έχει σχεδιασθεί για κάτι τελείως αντίθετο, για μια ομοιόμορφη παραγωγή ηλεκτρισμού σε λίγες και μεγάλες εστίες, το οποίο θα αδυνατούσε να παρέχει και την πιο υποτυπώδη προσαρμογή στα απρόβλεπτα της παραγωγής από αυτά τα φωτοβολταϊκά. Και δεν είναι μόνο ότι η αλλαγή του δικτύου θα απαιτούσε μια τεράστια δημόσια επένδυση. Η μεταφορά ηλεκτρισμού σε μεγάλες αποστάσεις προϋποθέτει εγγενώς την ομοιόμορφη παραγωγή από συγκριτικά λίγες και μεγάλες εστίες. Ένα δίκτυο μεταφοράς που έχει σχεδιαστεί με βάση το φορδιστικό καθορισμό της κατανάλωσης από την παραγωγή είναι ασύμβατο με τις ανομοιομορφίες που εισάγει η διασπαρμένη παραγωγή, ειδικά αυτή από πηγή ενέργειας με απρόβλεπτα μεταβαλλόμενη ροή (ήλιος, αέρας).

Πολύ απλά, δεν υπήρχε και δεν θα μπορούσε να υπάρξει το δίκτυο για μια τέτοια παραγωγή ηλιακής ενέργειας. Ας μην υποτιμήσουμε όμως την δύναμη της ιδεολογίας που συσσωρεύουν τέτοιες πρωτοβουλίες. Η ιδεολογική απαξίωση της γης που απομακρύνει ακόμη περισσότερο την προοπτική της διάθεσής της σε μια συλλογική προσπάθεια για οικολογική γεωργία και κτηνοτροφία, προετοίμασε για αυτό που αποτυπώνεται στο νομοσχέδιο για το ΗΛΙΟΣ. Χωρίς, όπως θα δούμε, να υπάρχει και χωρίς να μπορεί να υπάρξει δίκτυο για τη μεταφορά του ηλεκτρικού ρεύματος από τους σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας του ΗΛΙΟΣ στη Γερμανία ή τις άλλες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, το κράτος προχωρά στη νομοθεσία για το ΗΛΙΟΣ.

Πολύ φυσιολογικά, το προτεινόμενο νομοσχέδιο είναι πολύ συγκεκριμένο ως προς τη διάσταση που έχει να κάνει με την συσσώρευση όσο περισσότερης δημόσιας γης γίνεται στην υπό σύσταση εταιρεία  ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΛΙΟΣ Α.Ε. (PROJECT HELIOSS.A.), καθώς και με την διάθεσή της σε ‘εταιρείες-παραγωγούς’ εγκατάστασης και λειτουργίας σταθμών παραγωγής ηλεκτρισμού από ηλιακή ενέργεια. Αντίθετα, το νομοσχέδιο είναι αφηρημένο ως πως τον τρόπο με τον οποίο θα υπάρξει το διεθνές δίκτυο για την εξαγωγή του ρεύματος σε χώρες με τις οποίες δεν μοιραζόμαστε φυσικά σύνορα.[1]

ΙΙΙ.

Οι δύο διαδρομές εξαγωγής ρεύματος που έχουν αναφερθεί στον τύπο έχουν αποδειχθεί πολλαπλά προβληματικές. Αυτή με την υποθαλάσσια σύνδεση με την Ιταλία είναι προβληματική ως προς το ύψος του κεφαλαίου που θα εξασφαλίσει μια ασφαλή σύνδεση. Η άλλη, μέσω Βαλκανίων, έχει μικρότερο τεχνικό ρίσκο αλλά μεγαλύτερο πολιτικό.[2]

Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο τα απρόβλεπτα μιας δύσκολης φυσικής γεωγραφίας (στην περίπτωση υποθαλάσσιας σύνδεσης) ή μιας δύσκολης γεωπολιτικής (στην περίπτωση ηπειρωτικής σύνδεσης). Στις διεθνικές διασυνδέσεις του εθνικών δικτύων των ευρωπαϊκών χωρών έχει αναπαραχθεί αυτό που προηγουμένως αναφέρθηκε σε σχέση με το εθνικό δίκτυο της Ελλάδας. Στο διευρωπαϊκό δίκτυο που προκύπτει από τις διασυνδέσεις αυτές αποτυπώνονται οι τρόποι παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που επικρατούν στο εσωτερικό κάθε εθνικού δικτύου.

Το διεθνικό ευρωπαϊκό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας είναι σε καθοριστικό βαθμό ένα άθροισμα εθνικών δικτύων  που ενώνονται στα σύνορα, δεν δίνουν δηλαδή τον τόνο κάποιες διεθνικές ευρωπαϊκές γραμμές μεταφοράς. Οι όποιες διεθνικές γραμμές περιορίζονται στο εσωτερικό ζωνών συνεργασίας μεταξύ συγκεκριμένων χωρών, με τις διάφορες ζώνες να επικοινωνούν μεταξύ τους στα σύνορα τους, χωρίς να υπάρχει μια διεθνική γραμμή που να διατρέχει τις διάφορες ζώνες.[3]

Οι περιορισμοί αυτοί, η κατανόηση των οποίων είναι καθοριστική για την κατανόηση του τι τελικά μπορεί να είναι τοHELIOS-ΗΛΙΟΣ, είναι συντριπτικοί στην περίπτωση των διεθνικών διασυνδέσεων του ελληνικού δικτύου μεταφοράς. Εδώ και τέσσερις δεκαετίες, το δίκτυο αυτό χρησιμοποιείται για να εισάγονται περιορισμένα αλλά κρίσιμης σημασίας ποσά ηλεκτρικής ενέργειας, κυρίως από χώρες με πλεόνασμα πυρηνικής ενέργειας με τις οποίες έχουμε άμεση γειτονία.[4]

Τα παραπάνω αποτυπώνονται στην αποκαλυπτική ειρωνεία μιας σύμπτωσης: η κυβερνητική ανακοίνωση της δημοσίευσης του νομοσχεδίου για διεθνικές αλλαγές μέσω HELIOS έγινε παράλληλα με την ανακοίνωση της απόφασης της κυβέρνησης να κλείσει «μέχρι νεωτέρας» τα ηλεκτρικά της σύνορα λόγω των απρόβλεπτων διαταράξεων που θα μπορούσαν να προέλθουν από την παρατεταμένη κακοκαιρία. Ας επισημάνουμε επίσης την ειρωνεία του να υποθέτει κάποιος την απρόσκοπτη ροή ενέργειας μέσω διεθνικών διασυνδέσεων τη στιγμή που καταρρέουν το ένα μετά το άλλο όλα τα σχέδια για διεθνικούς αγωγούς ενέργειας μέσω φυσικού αερίου.[5]

Γι αυτό και το νομοσχέδιο για το Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ δεν επενδύει παρά μόνο ρητορικά στην προοπτική εξαγωγής ηλεκτρικής ηλιακής ενέργειας από την Ελλάδα. Ο συντάκτης του νομοσχεδίου δεν ενδιαφέρεται για την αειφορεία αλλά για την εργολαβία, δεν ενδιαφέρεται για το περιβάλλον αλλά για το κεφάλαιο. Ενδιαφέρεται γι αυτά ακριβώς στα οποία επικεντρώνεται το νομοσχέδιο: σχεδόν τζάμπα ακίνητα και φθηνές και εύκολες άδειες για χτίσιμο, στην προκειμένη περίπτωση εγκαταστάσεων αυτού που το νομοσχέδιο αποκαλυπτικά αποκαλεί ‘σταθμούς’ παραγωγής ενέργειας. Ενδιαφέρεται δηλαδή για τη διευρυμένη αναπαραγωγή ενός τρόπου κεφαλαιοκρατικής παραγωγής που ηγεμονεύει κατά τις πρόσφατες δεκαετίες στη διαμόρφωση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.

Όσο για το κεφάλαιο, ιδωμένο και από την οπτική της διάστασης των διεθνικών του συνεργασιών, αυτό αναγνωρίζεται εκτιμώ στο νομοσχέδιο, καθώς σίγουρα ενδιαφέρεται για τις μαζικές εξαγωγές τεχνολογίας τέτοιων σταθμών παραγωγής ενέργειας στην Ελλάδα.  Η εγκατάσταση των οποίων θα συνδυάζεται με τις όποιες διεθνικές ροές ηλεκτρικών φορτίων, οι οποίες θα υπερκαθορίζονται από το μεγαλύτερο συγκριτικά κεφάλαιο που εκπροσωπεί η εισαγόμενη πυρηνική ενέργεια και όχι το μικρότερο κεφάλαιο της εξαγόμενης ηλιακής και αιολικής ενέργειας των σταθμών αυτών. Αναπαράγοντας και στην περίπτωση αυτή με διευρυμένο τρόπο αυτό που αναφέραμε ότι λαμβάνει χώρα εδώ και τρεις δεκαετίες, την εισαγωγή δηλαδή κρίσιμων ποσοτήτων πυρηνικής ενέργειας στο ελληνικό ηλεκτρικό δίκτυο από το εξωτερικό.

Στη ρητορική περί εξαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας μέσω μακρών γραμμών μεταφοράς του εσωτερικού και του εξωτερικού, από σταθμούς παραγωγής ηλιακής ενέργειας τύπου ΗΛΙΟΣ (και σταθμούς παραγωγής αιολικής ενέργειας που βασίζονται σε μεγάλης κλίμακας εισαγόμενες ανεμογεννήτριες που τοποθετούνται ήδη σε μακρές συστοιχίες αιολικών πάρκων με βάση άλλα νομοθετήματα των κυβερνήσεων του μνημονίου), λανθάνει το άνοιγμα ακόμη μεγαλύτερων διαδρόμων στην πυρηνική ενέργεια. Ως ενέργεια βάσης, η οποία θα καθίσταται απαραίτητη όταν δεν φυσά ή δεν έχει ήλιο (ή, πολύ απλά, όταν θα αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί να συγκροτηθεί εθνικό δίκτυο με βάση της διάσπαρτη παραγωγή σταθμών ηλιακής και αιολικής ενέργειας).

IV.

Στο HELIOS-ΗΛΙΟΣ συμπυκνώνεται ο μηχανισμός συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου, στο πλαίσιο μιας σύγκλισης συμφερόντων μερίδων του ελληνικού και του ευρωπαϊκού κεφαλαίου. Αναφέρθηκα παραπάνω στο ελληνικό παρελθόν του προγράμματος. Αυτό έδεσε με το ευρωπαϊκό του παρελθόν, τη δεύτερη ιστορία του Project HELIOS. Το πρόγραμμα αυτό προωθούνταν εδώ και κάποια χρόνια από κύκλους του ευρωπαϊκού κεφαλαίου υπό την ονομασία Project DESERTEC. Το DESERTEC αναφερόταν σε μαζική εγκατάσταση σταθμών ηλιακής ενέργειας στη Βόρειο Αφρική, με σκοπό την παραγωγή ενέργειας που θα εξαγόταν στη Γερμανία και αλλού.  Το ενδημικό πρόβλημα της απουσίας γραμμών μεταφοράς εμπόδιζε την ανάπτυξή του. Στο πλαίσιο της διαδικασίας συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου, προέκυψε φυσιολογικά η μεταφορά του προγράμματος στην Ελλάδα και η μετονομασία του σε HELIOS.[6]

Η ιδεολογία του DESERTEC έχει με τη σειρά της ένα βαθύ παρελθόν σε προηγούμενες σκοτεινές περιόδους κρίσης της Ευρώπης. Πολύ ενδεικτικό είναι εδώ το πρόγραμμα του ύστερου μεσοπολέμου ATLANTROPA, το οποίο ήθελε να μετατρέψει την Μεσόγειο της Βόρειας Αφρικής και της Νότιας Ευρώπης σε μια κολοσσιαία υδροηλεκτρική δεξαμενή για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος για την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, με βάση γιγαντιαία φράγματα στο Γιβραλτάρ και αλλού. Το γερμανικής προέλευσηςATLANTROPA, προϊόν και αυτό μιας περιόδου ακραίας κρίσης, είχε μια αντιφατική σχέση με τις διάφορες μορφές αποικιοκρατίας και εθνικισμού. Πολύ χαρακτηριστικά, ο υπό διαμόρφωση ναζισμός ενδιαφερόταν γι αυτό εξαιτίας της αδιαμφισβήτητα τεχνοκρατικής του υπόστασης, ήταν όμως και επιφυλακτικός εξαιτίας της ερμηνείας της Ευρώπης ως υπερεθνικού μορφώματος που συνόδευε τοATLANTROPA.[7]

V.

            Για να κατανοήσουμε τον τεχνικό και κοινωνικό προσανατολισμό του προγράμματος ΗΛΙΟΣ θα μπορούσαμε να το συγκρίνουμε με διατάξεις για την θέρμανση από τον ήλιο που βρίσκονται εδώ και δεκαετίες παντού γύρω μας. Για μια εισαγωγή, μπορούμε να αντιπαραβάλουμε το σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας του ΗΛΙΟΣ με το ηλιόθερμο. Εδώ συμπυκνώνονται οι δύο αντιπαρατιθέμενες Ελλάδες. Σε αυτή του ΗΛΙΟΣ αναφερθήκαμε παραπάνω. Η άλλη είναι πολύ πιο κοντά σε αυτή του ηλιόθερμου, της διάταξης που χρησιμοποιείται μαζικά για θέρμανση χωρίς ούτε το ελάχιστο ηλεκτρικό δίκτυο, χωρίς δηλαδή ανταλλαγή ηλεκτρισμού-ενέργειας ως εμπόρευμα. Χωρίς υποστήριξη από το κράτος, με το κράτος συχνά ενάντιο, η Ελλάδα συναγωνιζόταν για δεκαετίες την Αυστρία για την πρώτη θέση παγκοσμίως στην εγκατάσταση ενός πολύχρωμου σύμπαντος ηλιόθερμων, πολλά από τα οποία κατασκευάζονταν στην Ελλάδα.[8]

Αυτό δείχνει ότι η κλίμακα μπορεί να προέλθει και από μια μυριάδα από κάτι σαν τα ηλιόθερμα, από ένα πλήθος από μικρές χρωματιστές κοινοτικές αιολικές διατάξεις για πότισμα και αφαλάτωση, για κάποιας μορφής ραδιόφωνο και υπολογιστή, για ένα ήπιας κίνησης δίτροχο ή και τετράτροχο όχημα, με συλλογική φροντίδα να αποθηκεύεται τοπικά αυτό που περισσεύει, για όταν έχει σκοτάδι ή άπνοια. Με τη δημόσια γη στη διάθεση μιας γεωργίας και κτηνοτροφίας χωρίς δηλητήρια, με ποιοτική εργασία για όλες και όλους. Ένας αειφόρος αλλά και πολύ αναπτυγμένος τεχνικά πολιτισμός, σε αντιδιαστολή με αυτόν της πρότασης του κεφαλαίου, όπως αυτή διατυπώνεται επιθετικά στο νομοσχέδιο για το Project HELIOS.

(Ανεπτυγμένη εκδοχή κειμένου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Εποχή, αριθμός φύλλου 1095, 19-2-2012, σελίδα 22)

---

[1] Οι διατάξεις του νομοσχεδίου περιγράφουν αναλυτικά τον φορέα ανάπτυξης, προώθησης, εκτέλεσης και διαχείρισης του Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ. Πρόκειται για μια ανώνυμη εταιρεία νεοφιλελεύθερης κοπής με την επωνυμία ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΛΙΟΣ Α.Ε. (PROJECT HELIOS S.A.), η οποία  θα «λειτουργεί χάριν του δημοσίου συμφέροντος, κατά τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας», επιτρέποντας έτσι την είσοδο ‘στρατηγικού επενδυτή’ που θα μπορούσε να αναλάβει περίπου τα πάντα. Η αντίφαση του παραπάνω αποσπάσματος δεν ενοχλεί τον συντάκτη του νομοσχεδίου. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, όπως και κάθε ιδεολογία, είναι άλλωστε αυτό που επιχειρεί να καταστήσει τις αντιφάσεις αόρατες.

[2] Για δημοσιεύματα σχετικά με τις δύο υποψήφιες διαδρομές εξαγωγής ρεύματος προς τη Γερμανία, βλ., ενδεικτικά,http://www.econews.gr/2011/09/26/project-helios-germania/.

[3] Για τη σχέση εθνικού-διεθνικού στη διαμόρφωση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας της Ευρώπης, βλ. Vincent Lagendijk,Electrifying Europe: The power of Europe in the construction of electricity networks, Aksant, The Netherlands, 2008.

[4] Η διαμόρφωση των διεθνών διασυνδέσεων του ελληνικού ενεργειακού δικτύου έχει μελετηθεί από ομάδα ελλήνων ιστορικών και κοινωνιολόγων της τεχνολογίας στο πλαίσιο του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος του European Science Foundation EUROCRIT(www.eurocrit.eu).

[5] Για την ειρωνεία της απαγόρευσης των εξαγωγών ενέργειας την ίδια εβδομάδα που κατατέθηκε το HELIOS, βλέπε, ενδεικτικά,http://www.econews.gr/2012/02/15/apagorefsi-exagwgwn-energeias/.

[6] Για τη μετάβαση από το DESERTEC στο HELIOS, βλ.  Kalr-Erik Stromsa, ‘Greek PV-power for Germany plan 'more realistic than Desertec', Recharge, October 7, 2011, http://www.rechargenews.com/business_area/politics/article282667.ece.

[7] Η ιστορία του ATLANTROPA περιγράφεται, μεταξύ άλλων, στο Alexander Gall, ‘Atlantropa: A Technological Vision of a UnitedEurope’, στο Networking Europe: Transnational Infrastructures and the Shaping of Europe, 1850-200, Erik Van der Vleuten και ArneKaijser (επιμέλεια), Science History Publications, Sagamore Beach, USA,  σελίδες 99-128.

[8] Για μια ιστορία της επιτυχίας του ηλιόθερμου ως τεχνολογίας που διαμορφώνεται από ενεργούς χρήστες, βλέπε MichaelOrnetzender, «Old Technology and Social Innovations: Inside the Austrian Success Story on Solar Water Heaters», TechnologyAnalysis and Strategic Management, 13.1, 2001, 105-115.

Ντ. Χάρβευ, οικονομολόγος.Για την εξοδο απο την κρίση.

Subject: David Harvey : Από την οικονομία της κρίσης , στις ρωγμές ελευθερίας. (Από το περιοδικό ΒΑΒΥΛΩΝΙΑ)
Date: Mon, 20 Feb 2012 13:53:53 +0200

Οι ψύχραιμοι αναλυτές γνωρίζουν από καιρό ότι τα άτομα-καπιταλιστές, λειτουργώντας για το συμφέρον τους έχουν την τάση να συμπεριφέρονται έτσι, ώστε να οδηγούν συλλογικά τον καπιταλισμό βαθύτερα σε κρίση. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τα διάφορα συντεχνιακά συμφέροντα που δεσπόζουν περιοδικά στην πολιτική και οικονομική σκηνή: οι τραπεζίτες και οι χρηματιστές που διψούν για μπόνους και ρυθμίζουν πολιτικές σε Ουάσινγκτον και Λονδίνο, η αναγεννημένη τάξη των εισοδηματιών που αποσπούν ενοίκια όχι μόνο από τον έλεγχο της γης, της ιδιοκτησίας και των πόρων αλλά και από τα πνευματικά δικαιώματα, οι μεγάλοι έμποροι, σαν το Wal Mart και το Ikea, που δεσμεύουν απόλυτα τους παραγωγούς στο σχεδιασμό τους καθιστώντας τους υποχείρια στα ανταγωνιστικά τους παιχνίδια. Τα άτομα και οι συντεχνίες που επιδιώκουν τα δικά τους συμφέροντα σχεδόν πάντα απέτυχαν να διαμορφώσουν μια συνεκτική πολιτική ατζέντα για να σταθεροποιήσουν, πόσο μάλλον να αναζωογονήσουν, ένα καταρρέον καπιταλιστικό σύστημα. Φαίνεται παντού ότι αυτό συμβαίνει και τώρα. Πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την τεράστια οικονομική υποστήριξη που δίνεται από τους πλουσιότερους καπιταλιστές και τις πανίσχυρες συντεχνίες της οικονομίας και των μίντια στις φαύλες πολιτικές του κινήματος Tea Party στις ΗΠΑ;

Ακόμη πιο προβληματικός είναι ο ενδοκρατικός ανταγωνισμός για πλούτο και εξουσία, καθώς και ο σχηματισμός εξουσιαστικών συμμαχιών, ειδικά επειδή τα κράτη διεκδικούν και σε κάποιο βαθμό διατηρούν, είτε μεμονωμένα είτε συλλογικά (μέσω συμμαχιών σαν το ΝΑΤΟ), το μονοπώλιο στην άσκηση της βίας. Ο πολιτικο-στρατιωτικός κόσμος πολύ συχνά μεγεθύνει παρά αμβλύνει τις εσωτερικές αντιφάσεις της συσσώρευσης κεφαλαίου βλάπτοντας όλους εκτός από τους πλούσιους και ισχυρούς. Αυτοί οι κίνδυνοι έχουν αναγνωριστεί εδώ και καιρό. Όπως σημείωσε ο βρετανός οικονομολόγος William Thompson το 1824: «Μπροστά στη διατήρηση αυτής της συγκεκριμένης κατανομής (πλούτου), η διαρκής δυστυχία ή ευτυχία όλης της ανθρώπινης φυλής θεωρήθηκε ανάξια λόγου. Η διαιώνιση των επιτευγμάτων της εξουσίας, της απάτης και της τύχης έχει αποκαλεστεί σταθερότητα, και για τη στήριξη αυτής της πλαστής σταθερότητας έχουν θυσιαστεί αδυσώπητα όλες οι παραγωγικές  δυνατότητες της ανθρώπινης φυλής.»

 Εκεί οδηγούν ακριβώς η πλαστή σταθερότητα της λιτότητας και η πλαστή σταθερότητα της ατέρμονης αθροιστικής ανάπτυξης.

Αυτό που συγκράτησε αυτές τις ασυνάρτητες καπιταλιστικές πολιτικές στο παρελθόν ήταν οι μαζικοί αγώνες των καταπιεσμένων και των εκδιωγμένων, των εργατών ενάντια στους καπιταλιστές, των πολιτών ενάντια στους εισοδηματίες και τους αρπακτικούς εμπόρους, ολόκληρων πληθυσμών ενάντια στη συχνά βίαιη ληστεία από τους αποικιοκράτες και ιμπεριαλιστές, μαζί με τους πιο ασαφείς αλλά όχι λιγότερο σημαντικούς αγώνες για δικαιοσύνη, δικαιώματα και μια πιο ηθική και δημοκρατική κοινωνική οργάνωση. Τα τελευταία σαράντα χρόνια, οι οργανωμένες δομές τέτοιας αντίστασης στην εκβαρβαριστική λειτουργία του κεφαλαίου έχουν διαλυθεί, αφήνοντας πίσω ένα περίεργο μείγμα παλιών και νέων θεσμών, σαν αυτούς που περιέγραψα στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου "Enigma", που δυσκολεύονται να αρθρώσουν μια συνεκτική αντίθεση ή ένα συνεκτικό εναλλακτικό πρόγραμμα. Αυτή είναι μια κατάσταση που προμηνύει το κακό τόσο για το κεφάλαιο όσο και για τους ανθρώπους. Οδηγεί σε πολιτικές του στυλ «μετά από μένα ο κατακλυσμός», με τις οποίες οι πλούσιοι φαντασιώνονται ότι μπορούν να επιπλέουν ασφαλώς στις πάνοπλες και πολυτελείς κιβωτούς τους (μήπως αυτό δείχνει η παγκόσμια αρπαγή γης;), αφήνοντας όλους εμάς τους υπόλοιπους να αντιμετωπίσουμε τον κατακλυσμό. Αλλά, τώρα πλέον, οι πλούσιοι δεν μπορούν να ελπίζουν ότι θα επιπλέουν πάνω από τον κόσμο όπως τον διαμόρφωσε το κεφάλαιο, γιατί τώρα δεν υπάρχει κυριολεκτικά μέρος να κρυφτούν.

Μένει να δούμε αν ένα άλλο είδος θεσμών μπορεί να συνδημιουργηθεί στην εποχή μας για να σώσουν το κεφάλαιο από τον εαυτό του και ν' αποτρέψουν το αποτέλεσμα που προέβλεψε ο Τόμπσον. Αλλά ακόμη κι αν μπορούν να δημιουργηθούν τέτοιοι θεσμοί, δεν αρκεί να φαίνονται πολύ διαφορετικοί από αυτούς που έκαναν πολιτική στο παρελθόν. Δεν αρκεί να επιδιώκουν έναν πιο πολιτισμένο καπιταλισμό. Θα χρειαστεί να εγκαταλείψουν την κιχωτική αναζήτηση ενός καπιταλισμού ηθικού και δίκαιου. Το πρόβλημα της ατέρμονης αθροιστικής ανάπτυξης μέσω της ατέρμονης  υσσώρευσης κεφαλαίου διογκώνεται όσο περνάει ο καιρός. Πρέπει ν' αντιμετωπιστεί.

Από αυτήν τη μακροπρόθεσμη προοπτική, το κίνητρο να ενισχύσουμε την ανάπτυξη στην Ανατολική και Νότια Ασία, όπως και σε άλλες περιοχές, σαν τα πλούσια κράτη του Κόλπου, δημιουργώντας μια υπερβολική εκδοχή του αμερικάνικου τρόπου ζωής («οδήγησε για να είσαι ζωντανός και ψώνισε μέχρι να πέσεις κάτω»), είναι προφανώς λάθος. Η παγκόσμια αρπαγή της γης που συμβαίνει σήμερα είναι απόδειξη αυτού του λάθους στην πράξη. Και ενώ μπορεί να φαίνεται περιέργως σωστό, σε σχέση με τις μακροπρόθεσμες ανάγκες, να καταδικάσουμε τους εαυτούς μας στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη σε χαμηλή ανάπτυξη και διαρκή λιτότητα, αυτό ισχύει μόνο αν θέλουμε να υπερασπίσουμε τα προνόμια της πλουτοκρατίας, αλλά δεν οδηγεί πουθενά αν θέλουμε ν' αντικαταστήσουμε την αδιέξοδη διαρκή ανάπτυξη με τις άπειρες πιθανότητες ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνατοτήτων.

Η βραχυπρόθεσμη έκρηξη της καπιταλιστικής ανάπτυξης στις αναδυόμενες αγορές, από την Ανατολική και Νότια Ασία μέχρι τη Λατινική Αμερική, μπορεί να βοηθήσει στην ανακατανομή του παγκόσμιου πλούτου και δύναμης, κι έτσι να δημιουργήσει μια πιο υγιή και ισότιμη βάση για την επίτευξη μιας πιο λογικά οργανωμένης παγκόσμιας οικονομίας. Αλλά ο πλούτος που παράγεται κατανέμεται άνισα. Λέγεται ότι η Ινδία πηγαίνει καλά οικονομικά, επειδή έχει ανάπτυξη 7%. Αυτό σημαίνει ότι ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων εκτοξεύτηκε από 26 το 2007 σε 69 το 2010. Και στην Κίνα συμβαίνει το ίδιο. Παρόλο που είναι δύσκολο να έχουμε ακριβή στοιχεία, υπάρχουν σήμερα πιθανώς περισσότεροι δισεκατομμυριούχοι στην Κίνα απ' οπουδήποτε στην κόσμο και είναι διατεθειμένοι να εφαρμόσουν πλουτοκρατικές πολιτικές όπως όλοι. Η βραχυπρόθεσμη αναγέννηση της ανάπτυξης ενάντια στην επεκτεινόμενη φτώχεια μπορεί, φυσικά, να μας δώσει χρόνο για πιο μακροπρόθεσμες λύσεις, για να επεξεργαστούμε τον τρόπο μετάβασης. Αλλά ο χρόνος που κερδίζουμε είναι χρήσιμος μόνο αν τον χρησιμοποιήσουμε σωστά, και για τους πλουτοκράτες όλοι ξέρουμε τι σημαίνει «να χρησιμοποιήσουμε σωστά».

Πρέπει να βρεθεί μια εναλλακτική. Και εδώ γίνεται κρίσιμη η ανάδυση ενός παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος, όχι μόνο ν' αναχαιτίσει το κύμα των αυτοκαταστροφικών καπιταλιστικών συμπεριφορών (το οποίο από μόνο του είναι σπουδαίο επίτευγμα), αλλά και για να οργανωθούμε πάλι, να αρχίσουμε να χτίζουμε νέες οργανωτικές φόρμες, τράπεζες γνώσεων και θεωρητικά σχήματα, νέες τεχνολογίες, συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης, ενώ πειραματιζόμαστε με νέες δομές θεσμών, κοινωνικών και φυσικών σχέσεων, με τον επανασχεδιασμό της αυξανόμενα αστικοποιημένης καθημερινής ζωής. Ενώ το κεφάλαιο μας έχει προσφέρει αφθονία μέσων για να προσεγγίσουμε το στόχο της αντικαπιταλιστικής μετάβασης, οι καπιταλιστές θα κάνουν ό,τι είναι δυνατό για να αποτρέψουν αυτή τη μετάβαση, όσο επιτακτικές κι αν είναι οι συνθήκες. Ωστόσο, το καθήκον της μετάβασης το έχουμε εμείς, όχι οι πλουτοκράτες. Όπως συμβούλεψε κάποτε ο Σαίξπηρ: «Το σφάλμα... δεν βρίσκεται στ' αστέρια αλλά σ' εμάς που υποτασσόμαστε.» Αυτή τη στιγμή, όπως πιστεύει ο Warren Buffett, η τάξη του κερδίζει. Το άμεσο καθήκον μας είναι να τον βγάλουμε λάθος.