Οικοφιλοσοφικά 2

Σε προηγούμενο σημείωμά μας είχαμε υποσχεθεί οτι, στα πλαίσια της θεματικής της ιστοσελίδας μας, δεν θα περιοριστούμε μόνο στην περιγραφή της τωρινής κατάστασης του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του πλανήτη αλλά οτι θα προβληματιστούμε και με την αναζήτηση των γενεσιουργών αιτίων της και θα επιχειρήσουμε και σκέψεις /προτάσεις σχετικά με τους τρόπους εξόδου απο τα σημερινά αδιέξοδα.
Στα αναπόφευκτα περιορισμένα πλαίσια μιας σύντομης ανάπτυξης του θέματος δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουμε σε μια συνολική ιστορική αναδρομή και αφήγηση όλων των γενεσιουργών αιτίων του σημερινού οικολογικου προβλήματος . Μια θεμιτή φιλοδοξία θα ήταν να υπενθυμίσουμε κάποια στοιχεία που συχνά τα ξεχνάμε και να δώσουμε έναυσμα και επιχειρήματα για τις επίκαιρες πολιτικές και οικονομικές συζητήσεις για την πιθανή έξοδο απο τα υπαρκτά και απειλητικά προβλήματα για τη ζωή στον πλανήτη μας.
Η πιό συνηθισμένη απάντηση στο ερώτημα για το ποιός είναι υπαίτιος για την υποβάθμιση και καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος είναι το ακόρεστο και επεκτατικό πνεύμα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η γή, οι φυσικοί της πόροι ακόμη και η ανθρώπινη εργασία, για την κάλυψη των ζωτικών αναγκών, μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Η λογική της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης που βλέπει τους φυσικούς πόρους ανεξάντλητους και απειλεί ευαίσθητα οικοσυστήματα και την βιοποικιλλότητα, δικαιολογείται στα πλαίσια μιας ιδεολογίας που βλέπει τη συσώρευση πλούτου, με τη μορφή κεφαλαίου, ως τον ύψιστο σκοπό της κοινωνίας.
Μια κοινωνία προσανατολισμένη στην αγορά και το κέρδος είναι ανίκανη να βάλει όρια στην ανάπτυξη και τη ληστρική εκμετάλλλευση της φύσης και των ανθρώπων. Η τάση αυτή δεν έχει ανθρωπολογική προέλευση αλλά ανατρέχει στην ιδεολογία της κυριαρχίας του ανθρώπου επάνω στη φύση που εκδηλώθηκε έντονα στην αρχή των Νεώτερων χρόνων (16ος και 17ος αιώνας) και αποτέλεσε το κεντρικό μοτίβο της αισιόδοξης ανερχόμενης αστικής τάξης, που πλούτιζε με το εμπόριο και τις αποικίες και πίστευε οτι, με τη βοήθεια της επιστημονικής γνώσης της φύσης, ο άνθρωπος θα μπορέσει να γίνει «κύριος και κάτοχος της γής», κατα την διατύπωση του γάλλου φιλοσόφου Καρτέσιου (1596-1650), στο έργο του «Λόγος περι της Μεθόδου»
Η ιδέα της κυριαρχίας επάνω στη φύση αποτελεί συνέχεια και συνέπεια του ανθρωπο-κεντρισμού των νεωτέρων χρόνων (Ουμανισμός, Αναγέννηση), και της αντίληψης για τον άνθρωπο και τον κόσμο που καλλιεργήθηκε τόσο απο την Φιλοσοφία όσο και απο την Χριστιανική θεολογία. Ο άνθρωπος για τη φιλοσοφία θεωρείται το ανώτερο όν, λόγω της λογικής του φύσης, ενώ για την θρησκεία θεωρείται το κορύφωμα της Δημιουργίας, αφου δημιουργήθηκε «κατ’εικόνα και καθομοίωση» με το Θεό.
Εντελώς σχηματικά ειπωμένο αυτό μπορεί να εκφραστεί με την διαπίστωση οτι ενω οι άνθρωποι της αρχαιότητας είχαν την αίσθηση οτι αποτελούσαν μέρος ενός αρμονικού και ενιαίου κόσμου, απο την εποχή του Μεσαίωνα αρχίζει ένας δυισμός, ένας χωρισμός δηλαδή ανθρώπου και φυσικού κόσμου που ωδήγησε στον ανθρωπο-κεντρισμό και την ιδεολογία της κυριαρχίας του ανθρώπου επάνω στη φύση.
Ενώ όμως αρχικά στους φιλοσόφους του διαφωτισμού η ιδέα της γνώσης των φυσικών νόμων και η εξουσία επάνω στη φύση θα γινόταν για την ικανοποίηση ζωτικών αναγκών όλόκληρης της ανθρωπότητας, στη συνέχεια, με την άνοδο της αστικής τάξης στην εξουσία, η ιδέα της κυριαρχίας πάνω στη φύση συμπεριέλαβε και όλους τους άλλους ανθρώπους... Χαρακτηριστικό σχετικά είναι το βιβλίο του άγγλου φιλοσόφου Φράνσις Μπέηκον (1561-1626), με τίτλο «Νέα Ατλαντίς», στο οποίο οραματίζεται ένα ουτοπικό νησί, στο οποίο μια επιστημονική κοινότητα ερευνά ελεύθερα και πειραματίζεται για να ανακαλύψει τα μυστικά της φύσης και να βρεί φάρμακα και αγαθά που θα καλύψουν τις ζωτικές ανάγκες όλων των ανθρώπων.
Γεγονός πάντως παραμένει το οτι αυτή η πρώιμη, μοντέρνα μορφή αντίθεσης ανθρώπου και φύσης, που επικρατεί μέχρι τον 17ο αιώνα, μπορεί να ιδωθεί όχι με όρους αντιπαλότητας αλλά δημιουργικότητας αφου ο έλεγχος της φύσης ήταν ο μόνος τρόπος για την προώθηση της προόδου του πολιτισμού, με την υπέρβαση των φυσικών εμποδίων, με τα έργα της επιστήμης και της τεχνικής. Αυτη την εποχή ακόμη η ιδέα της προόδου σχετιζόταν και με τους ανθρώπινους θεσμούς ενώ η κυριαρχία πάνω στη φύση σήμαινε την επικράτηση του ορθού λόγου και της σκόπιμης δράσης. Η κυριαρχία έχει το νόημα της επικράτησης της νόησης και του κοινωνικού σχεδιασμού. Κανείς δεν διανοείται ακόμη να αμφισβητήσει την ορθολογικότητα του πολιτισμού ή να προϊδει τις συνέπειες της ανθρώπινης δράσης επάνω στο περιβάλλον , πράγμα που θα αρχίσει να γίνεται φανερό τον 18ο αιώνα με την επικράτηση της βιομηχανικής επανάσταση και την έντονη περιβαλλοντική υποβάθμιση.
Στο επόμενο κείμενό μας θα δούμε τα βασικά χαρακτηριστικά της αντίληψης για τη φύση στον 18ο αιώνα και τις συνέπειες της επικράτησης της ιδέας της προόδου που θεωρείται γραμμική, ποσοτική και απεριόριστη..