Οικοφιλοσοφικά 3

Στη σύντομη αναζήτηση και αναδρομή των αιτίων που ωδήγησαν την ανθρωπότητα στα σημερινά οικολογικά αδιέξοδα αναφερθήκαμε στο ρόλο που έπαιξε, στις δυτικές κοινωνίες, η ανάπτυξη της ιδεολογίας της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, που ήταν αποτέλεσμα του ανθρωπο-κεντρισμού των Νεώτερων χρόνων.
Η σημερινή κυρίαρχη αναπτυξιακή ιδεολογία συνδέεται οργανικά με τις αξίες της ανερχόμενης ευρωπαϊκής αστικής τάξης του 17ου- 18ου αιώνα , με το ιδεολόγημα της προόδου, του ορθολογισμού και της δυνατότητας του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στη φύση με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνικής.
Το ιδεολόγημα της προόδου που καλλιερεγήθηκε απο τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού συνεχίζει να είναι παρόν και να αναπαράγεται με διάφορους τρόπους. Ο συνήθης σχηματικός τρόπος αναπαράστασης αυτής της ιδέας δίνεται με την γραμμικότητα που έχει μιαν ορισμένη κατεύθυνση, την οποία επιβάλλει το ανθρώπινο πνεύμα στην ιστορία.
Το χειραφετητικό σχέδιο των διαφωτιστών επιχειρήθηκε να θεμελιωθεί στον Λόγο και στην Ιστορία, που θα έπαιρναν την θέση των παραδοσιακών θρησκευτικών δοξασιών και Αυθεντιών. Ομως ο Λόγος, όπως υλοποιήθηκε στην επιστήμη και στην τεχνική, επιχειρεί κατά κανόνα αυθαίρετες επιλογές, αποκόπτωντας απο την τη σφαιρικότητα της εμπειρίας ένα τμήμα της, το οποίο ποσοτικοποιείται για να μαθηματικοποιηθεί στη συνέχεια. Απο την άλλη τα κύματα της Ιστορίας απεδείχθη οτι μπορούν ανά πάσα στιγμή να αναστραφούν, όπως συνέβη το 1989, και να οδηγήσουν σε μηδενιστικές απογοητεύσεις τους ίδιους τους πρωτεργάτες της.
Η σημερινή κατάσταση του πλανήτη δείχνει καθαρά την αναντιστοιχία του ανθρώπου προς τα έργα του. Ισως αυτό να συμβαίνει επειδή υπάρχει μια βαθύτερη αναντιστοιχία των ανθρωπολογικών του δυνατοτήτων και των αντικειμενικών δυνατοτήτων του κόσμου της τεχνικής.
Βέβαια οι αξίες της προόδου, της ορθολογικότητας και της κυριαρχίας πάνω στη φύση συνδεόνται αναπόφευκτα με τον κόσμο της Δύσης και γι’αυτό βρίσκουν μικρότερη ανταπόκριση σε άλλες κοινωνίες που δεν συμμερίζονται τις δυτικές αξίες και αρνούνται τον «εκδυτικισμό»/ εξορθολογισμό του κόσμου. Ετσι η ιδέα της ανάπτυξης και οι ανάλογες πρακτικές που την συνοδεύουν είναι αδιανόητες για κάποιους ανθρώπους που αντιστέκονται στην παγκοσμιοποίηση της δυτικής κουλτούρας. Με αφορμή τη συζήτηση για την ανάπτυξη και την αειφορία χρειάζετια ίσως να ξανασκεφτούμε κάποια αυτονόητα σχετικά με τις έννοιες της κουλτούρας και του πολιτισμού και της γενικότερης κοσμοαντίληψης που σφραγίζουν τις σκέψεις και διαπερνούν τις καθημερινές πρακτικές των ανθρώπων. Καλή ανάπτυξη για κάποιες χώρες θα μπορούσε να σημαίνει διατήρηση της παράδοσης, αυτονομία, σεβασμό της φύσης, αντίσταση στην ποσοτική ανάπτυξη δυτικού τύπου που έχει δείξει τα όρια της και τις συνέπειες της για τον πλανήτη και τους άλλους πολιτισμούς.
Σύγκρουση πολιτισμών σημαίνει και σύγκρουση κοσμοθεωριών, της αντίληψης δηλαδή που έχουν οι άνθρωποι για τον κόσμο και τη θέση τους μέσα σ’αυτόν. Απο την γενικότερη κοσμοαντίληψη που έχουν οι άνθρωποι εξαρτώνται οι κρισεις, οι αξιολογήσεις και οι αποφάσεις τους, για τα μεγάλα και τα μικρά ζητήματα της ζωής τους. H γενική κοσμοαντίληψη διαπερνά κάθε μερική γνώση μπορεί όμως να μεταβάλλεται μέσα απο νέες εμπειρίες. Η αλλαγή αυτή γίνεται με πολύ βραδείς ρυθμούς που συνοδεύουν την ανάδυση μιας νέας κατανόησης του κόσμου.
Το χάσμα «ανεπτυγμένων» και «υπανάπτυκτων» χωρών μοιάζει αγεφύρωτο αφού οι κυρίαρχες ελίτ του δυτικού κόσμου έχουν μια διαφορετική κοσμοθεωρία, μια διαφορετική αίσθηση του χώρου και του χρόνου και διαφορετικές αξίες. Διαποτισμένοι απο την ιδεολογία της κυριαρχίας πάνω στη φύση και τους ανθρώπους συνεχίζουν τον ασταμάτητο πόλεμο της «υπαρκτής ανάπτυξης», που σημαίνει λεηλασία των φυσικών πόρων και υποχρεωτικό εκδυτικισμό όλων των πολιτισμών της γής.
Ισως να ήταν χρήσιμο να ξανασκεφτούμε πάνω στη διάκριση ανάμεσα στις έννοιες της κουλτούρας (culture)και του πολιτισμού( civilization). Η κουλτούρα υποδηλώνει τον μη υλικό πολιτισμό, το σύνολο των πνευματικών και καλλιτεχνικών μορφών έκφρασης ενός λαού. Κουλτούρα σημαίνει ψυχική καλλιέργεια, μόρφωση με αργούς βιωματικούς ρυθμούς, την πολιτιστική κληρονομιά , γενικότερα την τέχνη του «ευ ζην» μιας κοινωνίας. Το αντίθετο συμβαίνει με τον υλικό πολιτισμό που αναφέρεται κυρίως στο επίπεδο επιστημονικών γνώσεων και τεχνολογίας, τις εξωτερικές δηλαδή όψεις οργάνωσης της ζωής, που συνδέονται και με ένα μοντέλλο οικονομικής και βιομηχανικής ανάπτυξης.
Ετσι μπορεί να μιλάμε για λαούς με υψηλή κουλτούρα, με εκλεπτυσμένες πνευματικές και ψυχικές ιδιότητες, που να χαρακτηρίζονται απο πολιτιστική ή καλύτερα τεχνολογική καθυστέρηση ή βραδυπορεία. Λαούς με δυσκολία ή άρνηση προσαρμογής του υλικού τους πολιτισμού στις νέες συνθήκες που προκύπτουν απο τις ταχύτατες μεταβολές που σημειώνονται στον διεθνοποιημένο υλικό πολιτισμό και βρίσκονται υλοποιημένες στην τεχνολογία του.
Αν θέλουμε να μιλάμε για μια αξιοβίωτη, ολοκληρωμένη ανάπτυξη, διαφορετική απο την υπαρκτή ανάπτυξη, θα πρέπει να ξεφύγουμε απο την οικονομική διάσταση της ανάπτυξης και να λάβουμε υπόψη μας τις κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής του πλανήτη. Η υπαρκτή ανάπτυξη σημαίνει μόνο οικονομικό πόλεμο με νικητές και ηττημένους, μια φύση λεηλατημένη και έναν πλανήτη ομογενοποιημένο. Οσο για την «αειφόρο» ανάπτυξη αυτή σημαίνει μια αιώνια ανάπτυξη του γνωστού τύπου σε έναν πλανήτη που μας δείχνει ήδη οτι βρίσκεται στα όρια της «φέρουσας ικανότητας» του.