Για τα «δικαιώματα» των ζώων!

Το να συζητάει κανείς για τα «δικαιώματα των ζώων» στην εποχή μας, που καταπατούνται πολλά απο τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα, θα μπορούσε να θεωρηθεί προκλητικό. Η ανεργία και η επισφάλεια είναι κυρίαρχες και στη χώρα μας όπου κάποια απο τα ανθρώπινα δικαιώματα μοιάζουν να αποτελούν πολυτέλεια σε όλο τον πληθυσμό της χώρας, γηγενείς και μετανάστες.

Ο τρόπος με τον οποίο είναι διατυπωμένοι οι παραπάνω ισχυρισμοί θα έδινε λαβή, σε πολλούς οικολογούντες, για τη μομφή του «ανθρωποκεντρισμού», την  άποψη δηλαδή οτι ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου, διεκδικώντας βιολογικά και αξιακά μια θέση πρωτοκαθεδρίας και κυριαρχίας έναντι όλων των άλλων έμβιων όντων.Πολλοί φιλόσοφοι της Δυτ. φιλοσοφίας, απο την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι σήμερα, έχουν υποστηρίξει οτι μόνο τα ανθρώπινα όντα έχουν «εγγενή αξία»  και θα πρέπει να απασχολούν ηθικούς προβληματισμούς. Κάτι τέτοιο επομένως δεν ισχύει για τα άλλα ζώα και τα φυτά.

Αν τα όντα έχουν εγγενή αξία με το να είναι ηθικοί φορείς  τότε μόνο άνθρωποι νομιμοποιούνται. Αλλα ζώα, αν και ειναι σε θέση να επιδιώκουν την ικανοποίηση των αναγκών τους, μοιάζουν ανίκανα να κατανοήσουν τη διάκριση ανάμεσα στο καλό και το κακό. Κατά συνέπεια δεν κρίνονται υπεύθυνα για τις δράσεις τους και δεν μπορούν να θεωρηθούν ως  ηθικοί φορείς.

Κατά μιαν άλλη άποψη η ηθικότητα δεν είναι δυνατόν να περιορίζεται στην ικανότητα λήψης λογικών αποφάσεων, αλλά κρίνεται και απο το γεγονός ότι τα ζώα  έχουν ανάγκες και επιθυμίες, ως φυσικά όντα. Αν τα ζώα μοιάζουν με τους ανθρώπους ως προς τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους  τότε θα υπήρχε βάση για την εισδοχή τους στο πεδίο των ηθικών  προβληματισμών.

Θα μπορούσαμε ίσως αντι για «δικαιώματα» των ζώων να συζητάμε και να ζητάμε  «συμπάθεια» και «συμπόνια» για τα ζώα, που δεν φαίνεται, εκ πρώτης όψεως, να ανήκουν στο δικαιακό και αξιακό ηθικό μας σύστημα. Δικαιώματα συνοδεύονται πάντα και απο υποχρεώσεις που αποτελούν λογικά την άλλη πλευρά τους. Δικαίωμα πάνω σε κάτι σημαίνει οτι έχω απαίτηση /αξίωση που αναγνωρίζεται είτε απο κάποιο νόμο ή στη  περίπτωση ηθικών δικαιωμάτων με  βάση τις απαιτήσεις και τις αρχές  μιας πεφωτισμένης συνείδησης. Δικαιώματα προϋποθέτουν λογικά όντα, μέλη μιας δικαιακά συντεταγμένης κοινωνίας, με αξιακούς κώδικες καθορισμένους, με καθιερωμένες και αυστηρά προσδιορισμένες κατηγορίες δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, για τα μέλη  της συγκεκριμένης βιοκοινότητας.

Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει  οτι η υπεράσπιση όντων που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους αποτελεί δείκτη του πολιτισμού και της «ανθρωπιάς» μας. Το έχει διατυπώσει άλλωστε, ήδη στον 18^ο αιώνα,  γερμανός φιλόσοφος Ι. Καντ υποστηρίζοντας οτι απέναντι στα ζώα έχουμε μόνο έμμεσα καθήκοντα, αφου αυτά δεν έχουν αυτοσυνείδηση άρα όταν συμπεριφερόμαστε με συμπόνια απέναντι στα ζώα εκπληρώνουμε έμμεσα το καθήκον μας προς την ανθρωπότητα και δείχνουμε την ανθρωπία μας. Η σκληρότητα προς τα ζώα υποδηλώνει τον κίνδυνο εκδήλωσης παρόμοιας συμπεριφοράς και προς τους ανθρώπους.--- Η απάνθρωπη τακτική εξόντωσης με δηλητήρια των αδέσποτων ζώων, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, αποτελεί διαδεδομένη πρακτική σε όλα τα μέρη της Ελλάδας και ιδιαίτερα σε παραθεριστικά κέντρα..

Στην εποχή μας η συζήτηση για τα δικαιώματα των ζώων και των μελλοντικών γενεών, που αναφέρεται σε όντα που δεν είναι ακόμη στη ζωή, τέθηκε για πρώτη φορά απο τους περιβαλλοντολόγους και τους οικολόγους, που πρώτοι αυτοί άρχισαν την αμφισβήτηση του ανθρωποκεντρισμού και προκάλεσαν μια γόνιμη συζήτηση για τον «φυσιοκεντρισμό» και τον «βιοκεντρισμό». Στην αρχή της δεκαετίας του 70 άρχισε η έντονη συζήτηση οικολογικών θεμάτων που ωδήγησαν  στην δημιουργία  της   «Περιβαλλοντικής Ηθικής»,  προεκτείνοντας κατα κάποιο τρόπο τις τρέχουσες ηθικές θεωρίες της εποχής.

 

 Η «Περιβαλλοντική Ηθική» προσπαθεί να διευρύνει τα όρια των καθηκόντων και υποχρεώσεων μας ώστε να συμπεριλαμβάνουν εκτός απο τους συνανθρώπους μας και  άλλα μη ανθρώπινα όντα.

Η εξέλιξη της Ηθικής και τα όρια  της ηθικής κοινότητας χαρακτηρίζονται απο μια βαθμιαία και βραδεία εξέλιξη απο το προ-ηθικό παρελθον, οταν οι άνθρωποι ενδιαφερόντουσαν μόνο για τον εαυτό τους και το ατομικό τους συμφέρον, για να περάσουν στη συνέχεια να συμπεριλάβουν στην ηθική τους κοινότητα, τη φυλή, το γένος  και στη συνέχεια όλους τους ανθρώπους, τα ζώα, τα φυτά, και τα οικοσυστήματα. Πρώτη εκθεση αυτής της σκέψης έχομε στην στωική φιλοσοφία που προτείνει μια ζωή σε αρμονία με τη φύση και καταλήγει στον περίφημο «κοσμοπολιτισμό».

Αλυτο παραμένει το ερώτημα των κριτηρίων με τα οποία θα αποφασίσουμε αν ένα όν είναι άξιο ηθικής θεώρησης. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση βλέπει όλα τα άλλα όντα να έχουν μόνο εργαλειακή αξία  και να κρίνονται κατάλληλα μόνο για κάλυψη των αθρώπινων αναγκών.

Σύμφωνα με κάποιες άλλες θεωρίες που είναι γνωστές ως   «βιοκεντρικές» ή «φυσιοκεντρικές»,  τα όρια της ηθικής κοινότητας δεν τελειώνουν στα ανθρώπινα συμφέροντα. Ο μη ανθρώπινος  φυσικός κόσμος  δεν έχει μόνο εργαλειακή αξία αλλά τη δική του αυταξία, τη δική του έμφυτη, «εγγενή αξία».

Ενα ζήτημα που απαιτεί απάντηση είναι αν μπορούμε να δεχτούμε αναβαθμούς εγγενούς αξίας στα διάφορα όντα. Πότε τα ανθρώπινο συμφέρον επιτρέπεται να υπερισχύει έναντι των υποχρεώσεων μας  για σεβασμό  της ζωής και της ευημερίας  των μη ανθρώπινων όντων ; Οι διαφορές επιπέδου εγγενούς αξίας  σε ποιό βαθμό επιτρέπουν κάποιες  τρέχουσες ανθρώπινες πρακτικές  αντιμετώπισης  άλλων έμβιων όντων; Σε ποιό βαθμό και σε ποιά έκταση επιτρέπεται η εκτροφή σε απαράδεκτες βασανιστικές συνθήκες και η θανάτωση ζώων για ανθρώπινη τροφή ; Ποιές συνθήκες φύλαξης επιτρέπεται να θεωρούνται ηθικά ανεκτές ; Πότε θα έπρεπε να επιτρέπονται ιατρικά και ψυχολογικά πειράματα σε ζώα ;

Σύμφωνα με την παραδοσιακή ανθρωποκεντρική άποψη, που υποστήριζαν ο Καρτέσιος και ο Καντ, υπήρχαν ελάχιστα διλήμματα σχετικά με την χρήση των ζώων. Γι’αυτό και για πολλούς συνανθρώπους μας  ερωτήματα του τύπου αν επιτρέπεται να τρώμε κρέας  ή να χρησιμοποιούμε τα ζώα για ιατρικά πειράματα συνιστούν νέα και πρωτόγνωρα ηθικά διλήμματα. Απο τη στιγμή όμως που κατανοήσουμε τις σχετικές ομοιότητες ανάμεσα στα ανθρώπινα και τα άλλα όντα οι νεοαποκτημένες  υποχρεώσεις μας παρουσιάζουν πολυάριθμες περιπτώσεις  κατά τις οποίες θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας τα συμφέροντα και τις ανάγκες των άλλων όντων, για να περισώσουμε τουλάχιστον την «ανθρωπιά» μας.