Γιατί χρειαζόμαστε προγνώσεις ;

Πολλοί συνηθίζουν στις αρχές κάθε  νέας χρονιάς να μην περιορίζονται σε αναδρομές σε όσα, κατά τη γνώμη τους, σημαντικά γεγονότα συνέβησαν τη χρονιά που πέρασε αλλά επιχειρούν να διατυπώσουν προγνώσεις και για τη χρονιά/ες που έρχονται.

Επειδή όμως αυτό δεν το κάνουν μόνο οι επαγγελματίες της δημοσιογραφίας, για ευνόητους λόγους, αλλά μοιάζει να είναι μια ενδιάθετη τάση όλων των ανθρώπων θα άξιζε ίσως να σκεφτούμε λιγάκι γιατί συμβαίνει αυτό και ποιά είναι η ιδεολογική του/κοινωνική του λειτουργία. Οι άνθρωποι προικισμένοι απο την βιολογική και κοινωνική/ιστορική τους εξέλιξη με αισθήσεις, μνήμη, και φαντασία μπορουν να διαμορφώνουν εμπειρίες και  γνώσεις για τον κόσμο ώστε να είναι σε θέση να προσανατολίζονται σ’αυτόν, να ζούν το παρόν και να προγραμματίζουν τις μελλοντικές στιγμές της ζωής τους.

Θα μπορούσαμε αρχικά να διακρίνουμε τις προγνώσεις σε βραχυπρόθεσμες και  μακροπρόθεσμες. Μια πρόγνωση π.χ. για τον καιρό έχει επεκταθεί, στην εποχή μας, σε λίγες μέρες οπότε μπορούμε να περιμένουμε με σχετική πάντα πιθανότητα ότι αύριο θα χιονίσει ή θα βρέξει. Επίσης με τα σημερινά ιατρικά δεδομένα μπορούμε να προβλέψουμε οτι ένα παιδί θα γίνει υψηλό και πόσο ! Οταν προχωρήσουμε όμως σε πιο μακρυνές στο χρόνο προγνώσεις τα αποτελέσματα αποδεικνύονται εκ των υστέρων διασκεδαστικά ή τραγικά.

Προγνώσεις κατά κανόνα νομιμοποιούνται να κάνουν οι θετικοί επιστήμονες, οι οποιοι είναι σε θέση να προβάλλουν την κεκτημένη γνώση στο μέλλον και να προ-γνώσουν ποιές απο τις σημερινές τάσεις σε ένα πεδίο θα περάσουν απο το στάδιο της δυνατότητας σ’εκείνο της πραγματικότητας. Το πρόβλημα βέβαια είναι οτι η θετική επιστήμη προσφέρει μόνο εμπειρικές αλήθειες που εκτείνονται βασικά σ’αυτό που υπάρχει. Δεν περικλέιουν αυτό που θα είναι αύριο ή θα πρέπει να γίνει.

Απο τα μέσα του 20^ου αιώνα επιστήμονες είχαν προγνώσει τους κινδύνους που μας απειλούσαν απο την αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας. Αντίθετα αρχικά δεν είχαν αντιληφθεί τους κινδύνους που μας απειλούσαν απο τη χρήση των χλωροφθορανθράκων που «τρυπούσαν» το στρώμα του όζοντος. Με παρόμοιο τρόπο είχαν υποτιμήσει τους κινδύνους και τις παράπλευρες συνέπειες απο τη λειτουργία πυρηνικών εργοστασίων. Σήμερα μάλιστα κάποιοι  τολμούν να επαναφέρουν την τεχνολογία αυτή στην επικαιρότητα για την παραγωγή δήθεν «καθαρής» και φιλικής για το περιβάλλον μορφής ενέργειας..

Αν δυσκολεύονται οι στατιστικολόγοι και οι οικονομέτρες να προγνώσουν με βεβαιότητα το μέλλον οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν να αντιμετωπίσουν ακόμη μεγαλύτερες δυσκολίες στις προγνώσεις τους. Δεν υπάρχει μια κοινωνιολογία της πρόγνωσης, ενώ η ψυχολογία περιορίζεται σε εικασίες γιά τους λόγους που αναγκάζουν τα άτομα και τις κοινωνίες να δημιουργούν και να καλλιεργούν θετικές ψευδαισθήσεις, οράματα και όνειρα για το μέλλον.

Η πρόγνωση αναφέρεται συνήθως σε ένα εναλλακτικό σύμπαν, όπου όλα θα είναι ήσυχα, προβλέψιμα, μη απειλητικά. Η πρόγνωση έχει ένα σκοπό. Οχι να κερδίσουμε ένα στοίχημα με το μέλλον αλλά να εκφράσουμε μια ελπίδα σχετικά μ’αυτό που θα μας άρεσε να υπάρχει στο μέλλον. Οι μελλοντικές χίμαιρες και φαντασιοπληξίες συνήθως στηρίζονται στην υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων της επιστήμης και της τεχνολογίας να λύσουν προβλήματα που παρέμειναν άλυτα στον παρόντα χρόνο.  Οσοι συνεχίζουν να πιστεύουν άκριτα στην ιδεολογία της προόδου, που ήταν κυρίαρχη απο την περίοδο της Νεωτερων χρόνων  μέχρι τον 20 αιώνα, λησμονούν ότι η τεχνολογική πρόοδος είναι και θέμα πολιτικής βούλησης και εξαρτάται απο την ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας σε πεδία και κατευθύνσεις πέρα απο τις κυρίαρχες τάσεις και κατευθύνσεις που έχουν αποκλειστικό στόχο την βραχυπρόθεσμη υλοποίηση της γνώσης και την μετατροπή της σε ανταλλακτική αξία.

Οι άνθρωποι επιθυμούν να γνωρίζουν το μέλλον για να είναι σε θέση να πάρουν τη σωστή απόφαση σε περίπτωση που βρίσκονται αντιμέτωποι με περισσότερους εναλλακτικούς τρόπους δράσης. Για να γνωρίζω τι μου συμβαίνει σήμερα πρέπει να γνωρίζω τον εαυτό μου και τις δυνατότητες που έχω στη διάθεσή μου για να προγραμματίσω τις μελλοντικές πράξεις μου.

Στην εποχή μας κάποιοι βλέπουν στις εξελίξεις της Μοριακής Βιολογίας νέες δυνατότητες για να προγραμματίσουν π.χ. την προσωποπαγή θεραπεία ασθενειών τους ή  ένα μέλλον για τα παιδιά τους, χωρίς ανίατες ασθένειες. Κάποιοι μιλάνε ήδη για το Μετα-ανθρώπινο μέλλον μας οραματιζόμενοι την παράταση της ζωής επ’ αόριστον, με αντικατάσταση ζωτικών οργάνων, ή ακόμη και την ίδια την αθανασία...

Οι άνθρωποι χρειάζονται προγνώσεις και οράματα για το μέλλον για να έχουν την αίσθηση οτι ελέγχουν τη μοίρα τους, για να νοιώθουν ασφάλεια και να διώχνουν τον φόβο. Μελέτες για την ψυχολογία της αντίληψης του κινδύνου βρήκαν οτι μια απο τις μεγαλύτερες επιρροές πάνω στο φόβο είναι η αβεβαιότητα. Οσο πιο λίγα γνωρίζουμε  τόσο νοιώθουμε οτι απειλούμαστε, επειδή η έλλειψη γνώσης  σημαίνει και άγνοια  των μέσων που απαιτούνται για την αντιμετώπιση μιας απειλής που έχει σχέση με την υγεία, την ασφάλεια ή την ίδια μας τη ζωή. Αρα η γνώση ακόμη και όταν είναι ατελής μας δίνει δύναμη, το αίσθημα οτι ελέγχουμε τα πράγματα, μας καθησυχάζει, ακόμη και αν η εκτίμησή μας είναι λανθασμένη.

Αυτό σημαίνει οτι η μελλοντολογία έχει σίγουρα μέλλον. Οι άνθρωποι πάντα θα αναζητούν ένα κάποιο έλεγχο πάνω στο μέλλον τους. Πάντα θα επιθυμούν να γνωρίζουν με τι θα μοιάζει το αύριο. Πάντα θα ανατρέχουν στα έργα επιστημονικής φαντασίας, στις προβλέψεις των «ειδικών» και θα αναζητούν παρηγοριά και ελπίδα στις αόριστες μεν αλλά χρήσιμες γι’αυτούς απαντήσεις π..χ. των θρησκειών, για την μεταθανάτιο «ζωή» τους...

Απο τους πανάρχαιους χρόνους οι οιωνοσκόποι παρατηρώντας και ερμηνεύοντας τους οιωνούς  επιχειρούσαν να διαγνώσουν το άδηλο μέλλον και να καθησυχάσουν τους συμπολίτες τους. Το ίδιο γίνεται και στις μέρες μας. Το μόνο που άλλαξε είναι η πεποίθησή μας οτι έχομε μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στις συνθήκες της ζωής μας, ότι είμαστε ικανοί να μεταφράσουμε τα σημεία, τους οιωνούς, με μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας. Οι σοφοί μας λέει ο Αλεξανδρινός  ποιητής οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα, μόνο οι σοφοί αντιλαμβάνονται τα προσερχόμενα... «σοφοί δε προσιόντων».

Η όπως το διατύπωσε ένας άγγλος ποιητής « Ο παρελθών και ο παρών χρόνος θα είναι παρόντες στον μέλλοντα χρόνο». Πάντως  ένα είναι σίγουρο. Η πορεία του κόσμου και της ανθρώπινης κοινωνίας δεν είναι προδιαγεγραμμένη προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Μπορεί να είναι μια κοινωνία της ανισότητας, της ανελευθερίας, της φτώχειας και της οικολογικής καταστροφής όπως θα μπορούσε να είναι και μια κοινωνία της αλληλεγγύης  και της κοινωνικης δικαιοσύνης, πραγματοποιώντας τα οράματα και τις προγνώσεις των αισιόδοξων διανοητών του Διαφωτισμού του 18^ου αιώνα και των ουτοπικών πρώιμων σοσιαλιστών.

Ο 16^ος αιώνας μας έδωσε την έννοια της «ουτοπίας», ο 20^ος μας προσέφερε αρκετές δυσάρεστες «δυσ-τοπίες», ας ελπίσουμε οτι η ανθρωπότητα μαθαίνοντας απο τα λάθη της θα μας επιτρέψει στο μέλλον να δούμε και όψεις «ευ-τοπίας», μιας βιώσιμης δηλαδή και αξιοβίωτης ουτοπίας.. Η ου-τοπια του μέλλοντος όσο και να λαχταράει να υπόσχεται οτι θα είναι μια ευ-τοπία αποδεικνύεται συνήθως οτι αποτελεί και θα αποτελεί μια δύσ-τοπιά μιά δύσκολα πραγματοποιήσιμη ουτοπία. Ομως η ανθρωπότητα δεν προχωράει χωρίς μελλοντικά όράματα, χωρίς προγνώσεις και ουτοπικούς οραματισμούς. Οπως έλεγε ο Οσκαρ Γουάλντ «ενας χάρτης του κόσμου που δεν θα περιέχει και τη νήσο της ουτοπιας δεν αξίζει να τον ταξιδέψεις.. Η πρόοδος της ανθρωπότητας σ’αυτό ακριβώς έγκειται. Στην πραγματοποίηση αυτού που μοιάζει αδύνατο.»