ΟΙΚΟΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ (1.1))

Στιγμές απο την Ιστορία της Φιλοσοφίας της Φύσης.

1. Οι πρώτοι Ελληνες Φιλόσοφοι.

Πιστεύοντας οτι οι αναγνώστες μας ενδιαφέρονται οχι μόνο για ενημέρωση γύρω απο τα σύγχρονα πλανητικά περιβαλλοντικά προβλήματα αλλά και για τον αναστοχασμό πάνω στην προϊστορία και τα ιδεολογικά αίτια της αλλοτριωμένης, κυρίαρχης αντίληψης για τη σχέση της ανθρώπινης κοινωνίας με την εξωτερική μας φύση, αποφασίσαμε να επιχειρήσουμε αυτό το ταξίδι στην Ιστορία της Φιλοσοφίας της φύσης, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας. Θα αρχίσουμε με μια παρουσίαση των αντιλήψεων για τη φύση των λεγόμενων «Προσωκρατικών φιλοσόφων» και θα προχωρήσουμε στη συνέχεια σε μια έκθεση των κυριότερων εκπροσώπων της σχετικής προβληματικής, όπως ήταν ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Παράκελσος, ο Κέπλερ, ο Νεύτωνας, ο Γκέτε, ο Κάντ, ο Σέλινγκ, ο Εγελος, ο Μαρξ, ο Ενγκελς, ο Μπλόχ, ο Αϊνσταϊν και η Σχολή της Κοπενχάγης.

Ελπίζουμε η αναδρομή αυτή στους πρωτοπόρους και κορυφαίους της Φιλοσοφίας της φύσης, να φανεί χρήσιμη σε όσους ενδιαφέρονται για την εξέλιξη των ιδεών και των αντιλήψεων που είχαν οι άνθρωποι του δικού μας πολιτισμικού κύκλου, σε διάφορες χρονικές περιόδους, για τη φύση και τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Οι απόψεις αυτές καθόριζαν την κυρίαρχη κάθε φορά κοσμο/βιοθεωρία και την αντίστοιχη κατεύθυνση κίνησης της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής.

Τα περιθώρια της διαθέσιμης έκτασης της καθορίζουν αναπόφευκτα και τον περιληπτικό τρόπο έκθεσης των βασικότερων σημείων, των απόψεων των διαφόρων φιλοσόφων, με την ελπίδα οτι μπορεί ίσως να κεντρίσουν το ενδιαφέρoν κάποιων αναγνωστών για παραπέρα αναζήτηση και εμβάθυνση των γνώσεων τους πάνω στα θέματα που θα θίξουμε.

Στην Ιστορία της φιλοσοφίας έχει καθιερωθεί ο όρος «Προσωκρατική φιλοσοφία» για να δηλώσει τη μεγάλη περίοδο της Ελληνικής φιλοσοφίας απο τον έκτο μέχρι τον τέταρτο αιώνα π.Χ., με ορόσημο τη σκέψη του Σωκράτη, με τον οποίο υποτίθεται οτι εγκαινιάζεται μια ανθρωποκεντρική στροφή, σε θέματα ηθικής και πολιτικής και εγκατάλειψη του προβληματισμού γύρω απο τις αρχές και τα αίτια των όντων και των φυσικών φαινομένων, τον φυσιοκεντρισμό δηλαδή των «Προσωκρατικών» διανοητών. Η ονομασία αυτή των Πρώτων Ελλήνων Φιλοσόφων, ως «Προ-Σωκρατικών», δεν ανταποκρίνεται στα πράγματα αφού όπως θα δούμε στη συνέχεια ακόμη και ο προπάτορας της ατομικής θεωρίας, ο υλιστής Δημόκριτος αναφέρεται σε θέματα που στρέφονται στη ηθική πράξη και τις προϋποθέσεις της «ευθυμίης», δηλαδή της ψυχικής ισόρροπίας και ευδαιμονίας του ανθρώπου.

Σχετικά με τις πηγές των πληροφοριών που διαθέτουμε για τους Πρώτους Ελληνες Φιλοσόφους αυτές είναι ελλειπείς και αποσπασματικές. Παράθέματα απο τα έργα τους, που είχαν συνήθως τον τίτλο «Περί φύσεως», έχουν σωθεί απο διάφορους αρχαίους συγγραφείς, όπως ήταν ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος , ο Πλούταρχος, ο Σιμπλίκιος κ.α.

Οι πρώτες ορθολογικές προσπάθειες να περιγραφεί η φύση του κόσμου άρχισαν στην Ιωνία. Η Μίλητος, η Εφεσος, η Κολοφώνα κατά τον έκτο αιώνα, έσφιζαν απο ζωή, οικονομική ακμή και πνευματική και πολιτισμική κίνηση, που ανέτρεχε ως την εποχή του . Στα Ιωνικά παράλια εγκαταλείπεται για πρώτη φορά η μυθολογική κοσμογονία και αρχίζει η προσπάθεια να εξηγηθεί ο κόσμος απο μιά απλή κατανοητή αρχή. Αντι για την απλοϊκή αντίληψη για τη φύση του κόσμου και την θεογονία του Ησιόδου έχομε, για πρώτη φορά, την αναζήτηση των αρχών και των αιτίων γένεσης των όντων, σε μιάν αρχή , ένα πρωταρχικό στοιχέιο, που να εξηγεί την προέλευση των πάντων, όπως ήταν το νερό για τον Θαλή, το άπειρο για τον Αναξίμανδρο, ο αέρας για τον Αναξιμένη, η φωτιά για τον Ηράκλειτο.

Ολόκληρη η περίοδος της λεγόμενης Προσωκρατικής φιλοσοφίας χαρακτηρίζεται απο την πεποίθηση για την ενότητα φύσης και ανθρώπου, φύσης και κοινωνίας . Η αντίθεση φύσης και νόμου πρωτοεμφανίζεται στην κλασσική περίοδο ακμής των σοφιστών, ως αποτέλεσμα των μεγάλων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών ανακατατάξεων που έχουν συμβεί στις ελληνικές πόλεις/κράτη. Τότε αρχίζει η ανθρωποκεντρική αντίληψη με τον άνθρωπο να γίνεται το «μέτρον» της πραγματικότητας. Ο άνθρωπος για τον Πρωταγόρα γίνεται κύριος της πραγματικότητας και ο «λόγος» το «μέτρον» της. Ολοι θυμόμαστε το περίφημο αποφθεγμα του Πρωταγόρα : « πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».

Παρόλο που δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί οτι οι Ελληνες δημιούργησαν συνειδητά την επιστήμη της οικολογίας, έχουμε όμως έντονους προβληματισμούς για τη σχέση διαφόρων έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους. Οπως είναι γνωστό ο όρος οικολογία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά κατά τον 19^ο αιώνα απο τον γερμανό βιολόγο ERNST Haeckel, ο οποίος συλλαμβάνει την οικολογία ως την επιστήμη των σχέσεων των οργανισμών με το περιβάλλον τους. Για τους Πρώτους Ελληνες φιλοσόφους η έννοια της φύσης περικλείει τόσο τον εξωτερικό κόσμο γενικά όσο και κάθε συγκεκριμένο ατομικό όν, ως υποκείμενο του Είναι και του Γίγνεσθαι.

Για τους μεν Ελεάτες, τον Παρμενίδη, το Ζήνωνα και το Μέλισσο η έννοια της φύσης ταυτίζεται με την έννοια του όντος, που είναι αγέννητο και ανώλεθρο ενώ το «γίγνεσθαι» θεωρείται απλή αυταπάτη, ο δε Ηράκλειτος υποστηρίζει το αντίθετο . Γι’ αυτόν όλα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αλλαγή. «Τα πάντα ρεί». Η κίνηση του γίγνεσθαι αποδίδεται στην πάλη και την ενότητα των αντιθέτων που συνθέτουν μια «παλίντροπο αρμονία», σαν αυτήν που χαρακτηρίζει τη συνάντηση της λύρας με το δοξάρι, που δημιουργεί τη δυναμική της μετατροπής του ειναι σε γίγνεσθαι. Η ενότητα των πάντων κρύβεται κάτω απο την επιφάνεια των φαινομένων.Υπάρχει μια κρυφή αρμονία που είναι καλύτερη και ισχυρότερη απο τη φανερή : «αρμονίη αφανής φανερής κρείτων»( απόσπασμα 54). Ο κόσμος δεν έχει δημιουργηθεί ποτέ, αλλά μεταμορφώνεται αδιάκοπα : «κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ’ ήν και έστιν και έσται. πύρ αείζωον, απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα»(απόσπασμα 30).

Η χειραφέτηση απο τη θεολογική σκέψη που χαρακτηρίζει ολόκληρη την Ιονική φιλοσοφία του 6^ου αιώνα π.Χ. κορυφώνεται στη σκέψη του Ηράκλειτου που βλέπει στην πάλη των αντιθέτων που αναιρούνται σε μια διακεκτική σύνθεση απο τον Λόγο, τον οικουμενικό νόμο, που διέπει τα πάντα στη φύση. Ολες οι φυσικές αλλαγές είναι κανονικές και ισόρροπες. Η αιτία αυτής της ισορροπίας είναι η φωτιά, το κοινό συστατικό των πραγματων, που ο Ηράκλειτος το ονομάζει επίσης Λόγο. Τον οικουμενικό αυτό νόμο κανείς δεν μπορεί να τον αποφύγει: «Ηλιος ούχ υπερβήσεται μέτρα. Ει δε μη , ερινύες μιν δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν» (απόσπασμα 94).

Γύρω στα τέλη του εκτου αιώνα δυό μετανάστες απο την Ιωνία, ο Ξενοφάνης και ο Πυθαγόρας, μεταλαμπαδεύουν το πνεύμα της φιλοσοφίας στη Νότια Ιταλία δίνοντάς του όμως ένα μεταφυσικό και θρησκευτικό ένδυμα. Οι ιδιαίτερες πολιτικοοικονομικές συνθήκες της Ιταλίας ώθησαν στη δημιουργία ενός νέου φιλοσοφικού ρεύματος της λεγόμενης Ελεατικής φιλοσοφίας που, σε αντίθεση προς την προσπάθεια των Ιώνων για συστηματική φυσική εξήγηση των φαινομένων της φύσης, στρέφεται σε μια άλλη ιδεαλιστική , γνωσιολογική και λογική αντιμετώπιση των φαινομένων της φύσης και της κοινωνίας.

Γύρω στα 495- 435 περίπου έζησε ο Εμπεδοκλής, που προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην ελεατική σχολή και τη σχολή του Ηρακλείτου, διατυπώνοντας μια κοσμογονία και μια ζωογονία που έχει εξελικτικό χαρακτήρα και στηρίζεται σε μια θεωρία για τα τέσσερα στοιχεία, τα «ριζώματα» όπως τα ονομάζει (αποσπασμα 4) και τα οποία με την βοήθεια δυό κινητήριων δυνάμεων («φιλότης» και «νείκος») της αγάπης και της φιλονικίας, εξηγούν τις αλλαγές των όντων.

Η κοσμολογική προβληματική των προσωκρατικών φιλοσόφων ολοκληρώνεται με τους περίφημους ατομικούς φιλοσόφους, τον Λεύκιππο, το Μιλήσιο και τον Δημόκριτο απο τα Αβδηρα. Για το Δημόκριτο έχομε περισσότερες πληροφορίες τόσο για τη ζωή όσο και για τα έργα του, που χωρίζονται σε ηθικά, φυσικά, γνωσιολογικά και κοσμολογικά. Η θεωρία του Λεύκιππου για τα άπειρα και αόρατα σωματίδια που κινούνται στο κενό επιχειρεί να συμβιβάσει τη μαρτυρία των αισθήσεων με την ελεατική μεταφυσική.

Ο Δημόκριτος ανέπτυξε μιαν εμπεριστατωμένη κριτική στην αξιοπιστία των αισθήσεων χωρίς να εγκαταλέιψει όμως την ιδέα της αντικειμενικής αλήθειας. Διάσημος έγινε για τη θεωρία του σχετικά με τα άτομα και το κενό. Τα άτομα θεωρούνται τόσο μικρά ώστε να να είναι αόρατα, αν και ο Αέτιος υποστήριζε οτι ο Δημόκριτος έλεγε οτι «είναι δυνατό να υπάρχει ένα άτομο με το μέγεθος του σύμπαντος» . Τα άτομα είναι διασκορπισμένα στο άπειρο κενό και είναι άπειρα στο πλήθος και στο σχήμα. Οι ιδιότητες κατα τις οποίες διαφέρουν είναι το σχήμα και η διάταξή τους.

Ο Λεύκιππος έλεγε οτι το πάν είναι άπειρο..ένα μέρος του είναι γεμάτο και ένα άλλο μέρος άδειο...Απο αυτό δημιουργούνται άπειροι κόσμοι που διαλύονται πάλι σ’αυτά τα στοιχεία. Ο Δημόκριτος όριζε δύο ιδιότητες των ατόμων, το μέγεθος και το σχήμα, ενώ ο Επίκουρος πρόσθεσε και μια τρίτη, το βάρος. Απο τη κίνηση και τις συγκρούσεις των ατόμων σχηματίζονται τα διάφορα σώματα και οι κόσμοι.

Η Ατομική φιλοσοφία αποτέλεσε μια νέα σύλληψη της γέννησης και εξέλιξης του κόσμου , μακρυά απο θεολογικές και μεταφυσικές προσεγγίσεις, η οποία πέρασε απο τον Δημόκριτο στον Επίκουρο και το Λουκρήτιο και επιρρέασε όχι μόνο την ελληνική σκέψη και κοσμοαντίληψη αλλά έδωσε και ερεθίσματα για την ανάπτυξη της σύγχρονης μας ατομικής θεωρίας, που έχει βέβαια άλλη φύση και διαφορετικά κίνητρα, όπως θα δούμε προσεχώς.

Περισσότερα για τους Προσωκρατικούς μπορείτε να βρείτε στα εξής βιβλία :1) H.Diels/ W.Kranz,, Οι Προσωκρατικοί, εκδ.Παπαδήμα, 2005. 2) G.S. Kirk- J.E.Raven – M.Schofield, Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα 1988.3) Θ. Βέϊκος, Οι Προσωκρατικοί, εκδ. Ελληνικά Γράμματα. 4) Κ. Βουδούρης, Προσωκρατική φιλοσοφία, Αθήνα 1988.5) A.A.Long, Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, εκδ. Παπαδήμα,2005. 6) Μ. Ράσσελ, Οι Προσωκρατικοί, εκδ Αρσενίδη.