ΟΙΚΟΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ (1.5)

ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ (5)

Θεόφραστος ο Λέσβιος (371-287 π.Χ.)

Ο Θεόφραστος απο την Ερεσσό της Λέσβου, υπήρξε σύγχρονος του Αριστοτέλη, φίλος και συνεργάτης του στο «Λύκειο», του οποίου ανέλαβε και την διεύθυνση, όταν ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα, το 323/322, μετά την επικράτηση των αντιμακεδονικών του αντιπάλων. Αρχικά ο Θεόφραστος θεωρήθηκε ως απλός συνεχιστής του αριστοτελικού έργου. Νεώτερη όμως έρευνα έδειξε τη δύναμη, την πρωτοτυπία και την ανεξαρτησία της σκέψης του και την ιδιαιτερότητα της μεθοδολογίας του κατά τη μελέτη των φυσικών φαινομένων.

Εχει ονομαστεί πατέρας της βοτανικής επιστήμης, ενώ η μελέτη των έργων του, απο τη σκοπιά της Οικολογίας, δείχνει σήμερα το αληθινό του μεγαλείο. Ισως θα του άξιζε να ονομαστεί πατέρας της Οικολογίας, αφού τα μισά απο τουλάχιστον τα βοτανολογικά του γραπτά ασχολούνται με οικολογικές παρατηρήσεις. Δεν πρόκειται για μεμονωμένες παραγράφους αλλά για μια σταθερή οικολογική προσέγγιση. Ο Θεόφραστος δεν έβλεπε ένα φυτό μεμονωμένο. Ρωτούσε για τις σχέσεις του, ως ζωντανού οργανισμού, με τον ήλιο, το έδαφος και το κλίμα, το νερό και την καλλιέρεγειά του σε σχέση με τα άλλα φυτά και τα ζώα. Στήριζε τις απόψεις του σε συγκεκριμένες παρατηρήσεις και στα πλούσια και ενδιαφέροντα δείγματα που απέστελλε ο Μ.Αλέξανδρος, απο την εκστρατεία του στην Ανατολή.

Απο το πλουσιότατο έργο του έχουν σωθεί μόνο δύο κείμενα βοτανικής, λίγα ακόμη κείμενα που ανήκουν στο χώρο των φυσικών απιστημών, μια συλλογή με τριάντα χαρακτηριολογικούς τύπους και ένα κείμενο με μεταφυσικά ερωτήματα. Στα νεοελληνικά έχουν κυκλοφορήσει (απο τις εκδόσεις «Κάκτος») 11 τόμοι και περιλαμβάνουν 3 τόμους απο το έργο : «Περί φυτών Ιστορίας», 4 τόμους απο το έργο : «Περί φυτών αιτίων», 1 τόμο απο το έργο: «Χαρακτήρες», 1 με φυσικά θέματα (Περί οσμών, Περί ιχθύων, Περι αισθήσεων, Φυσικαί δόξαι, Μετά τα Φυσικά), 1 τόμο με τίτλο : «Περί λιποψυχίας», «Περί κόπων», Περί ιλίγγων», «Περί ιδρώτων»», «Περί παραλύσεως») και ένα τόμο με ένα «Λεξικό φυτών».

Απο τα μικρότερα κείμενα σπουδαίες είναι οι σημειώσεις του Θεόφραστου, απο τα μαθήματά του στο Λύκειο και ιδιαίτερα όσα αναπτύσσει σχετικά με τους ανέμους, τα αίτια της γέννεσης τους, τις «δυνάμεις» και τις «διαφορές» τους, ανάλογα με την αφετηρία τους, την περιεκτικότητά τους σε υγρασία, τη θερμότητα και την εποχή του έτους. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι παρατηρήσεις του για την επίδραση των τοπικών και γεωμορφολογικών ιδιαιτεροτήτων για την ισχύ και τη συμβολή των ανέμων στη βροχόπτωση και την ανάπτυξη των διαφόρων φυτών.

Πολύ πρωτοποριακές είναι οι περιγραφές και οι ερμηνείες των ιδιαιτεροτήτων των διαφόρων πετρωμάτων και του εδάφους. Γίνονται αναφορές στις ιδιότητες των λίθων να διαλύονται ή να σκληραίνουν με την έκθεσή τους στο πύρ, περιγράφονται πολύτιμοι λίθοι και οι διάφορες χρήσεις τους καθώς και οι δυνατότητες μετατροπής τους σε εργαλεία. Ενδεικτικά αξίζει να αναφέρουμε οτι οι σύγχρονοι μας ορυκτολόγοι θεωρούν τον Θεόφραστο ως τον ιδρυτή της επιστήμης τους.

Ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παρατηρήσεις του Θεόφραστου για το πύρ, την προέλευσή του, τις ιδιαιτερότητές του, τη σχέση του με τη θερμότητα, τη «φθορά»του (σβύσιμο), τις διάφορεες μορφές της θερμότητας, το χρώμα και τη μορφή της φλόγας, τον καπνό και τη σχέση του με την υποκειμένη ύλη και την υγρασία.

Απο τα διάφορα αποσπάσματα των έργων του Θεόφραστου που έχουν διασωθεί έχει καταβληθεί προσπάθεια, απο γερμανούς κυρίως φιλολόγους και ιστορικούς της επιστήμης, ανάπλασης των βασικών του θέσεων για τη φύση γενικά. Τα δύο πρώτα κεφάλαια των παραδόσεων του «Περί φύσεως» εξετάζουν γενικά ερωτήματα σχετικά με την ύλη, τη μέθοδο και την αξία της γνώσης μας για τον φυσικό κόσμο. Η φυσική του Θεοφράστου δεν περιορίζεται στην υποσελήνια περιοχή αλλά έχει ως αντικείμενο ολόκληρο τον κόσμο, συμπεριλαμβάνοντας δηλαδή και τον ουρανό. Θεμέλιο και αφετηρία των φυσικών του ερευνών αποτελεί η αισθητηριακή αντίληψη και η παρατήρηση των φαινομένων. Εν προκειμένω είναι δυνατές δύο μεθοδολογικές προβάσεις. Η θα πρέπει να διαπιστώσουμε και να κατανοήσουμε τα φαινόμενα ή με αφετηρία τα φαινόμενα να προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τις «αρχές « τους, εφ’ όσον υπάρχουν τέτοιες. ή έρευνα μας δηλαδή θα διαπιστώσει τις «διαφορές» ή θα αναζητήσει την «αιτιολογία» τους. Οπως το διατυπώνει ο ίδιος σε ένα απόσπασμα των Μεταφυσικών του : «η γαρ αίσθησις και τας διαφορά θεωρεί και τας αιτίας ζητεί ».

Το θέμα της αναζήτησης των αρχών παραπέμπει στις αναλύσεις της Μεταφυσικής ή Πρώτης Φιλοσοφίας, η οποία, όπως και στον Αριστοτέλη, έχει ως αντικείμενο την εξέταση «των πρώτων αρχών και των αιτίων των όντων». Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Θεόφραστου οτι η δύναμη του ήλιου αποτελεί την αιτία της κίνησης και των αλλοιώσεων της θερμοκρασίας καθώς και της κίνησης των ανέμων, που παρατηρούμε στη φύση. Ο Θεόφραστος διατυπώνει διαφοροποιημένες απόψεις επάνω σε θεμελιακές έννοιες της φυσικής, όπως είναι οι έννοιες του «τόπου» και του «χρόνου».

Οπως στα φυτά, στα ζώα και στα άψυχα παρατηρείται μια ταξινομημένη σχέση των μερών προς το όλον, είναι δυνατόν, λέει ο Θεόφραστος, με τη βοήθεια αυτού του χαρακτηριστικού, να νοήσουμε όλον τον κόσμο, ως μιαν ενότητα, ως ένα εύτακτο πλέγμα σχέσεων. Στις «Παραδόσεις» του για τον ουρανό, τον χαρακτηρίζει ως έμψυχο και θείο. Αν είναι θείος, λέει, και εμφανίζει άριστη διαγωγή θα πρέπει να είναι έμψυχος. Ενδιαφέρουσεες είναι οι παρατηρήσεις του σχετικά με την επίδραση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων επάνω στα ζώα και στα φυτά. Υποστηρίζει και αυτός, όπως ο Αριστοτέλης, τη θεωρία για την αιωνιότητα του κόσμου, που την στηρίζει σε ένα άφθαρτο και αναλλοίωτο πέμπτο σώμα, το «κυκλοφορητικό», αντι για τον «αιθέρα» του Αριστοτέλη.

Για τον Θεόφραστο η ουράνια και επίγεια περιοχή είναι μεν χωρικά απομακρυσμένες όμως μετέχουν της ίδιας φύσης και έχουν την ίδια ουσία. Τόσο εδώ όσο και εκεί ισχύουν οι ίδιοι νόμοι της φυσικής. Η αιωνιότητα του κόσμου δεν βασίζεται σε μιαν αναλλοίωτη, υπερβατική ύλη αλλά σε μια σπουδαία επιστημονιοκή γνώμη που υποστηρίζει τη διατήρηση της ύλης και των δυνάμεων της φύσης, που βρίσκονται σε ανταλλλαγή και αλληλεπίδραση. Τον γαλαξία δεν τον θεωρεί φαινόμενο που οφείλεται δτην σύνθεση της ατμόσφαιρας, όπως ισχυριζόταν ο Αριστοτέλης, αλλά τον αποδίδει στη «συμβολή των δύο ημισφαιρίων» και οφείλεται στην μεγάλη απόσταση του ουρανού και των απλανών αστέρων.

Πολύ ενδιαφέρουσες και πρωτοποριακές για την εποχή του είναι και οι παρατηρήσεις και προσπάθειες εξήγησης πολλών ουράνιων φαινομένων. Απο την ανάμειξη και αμοιβαία επίδραση των δυνάμεων των «απλών σωμάτων», των «στοιχείων» (αέρα, νερού,γής και πυρός) εξηγούνται τα φαινόμενα της βροντής, της αστραπής, του κεραυνού, της βροχής, του χιονιού, του χαλαζιού, των ανεμοστροβιλων και των τυφώνων. Εχουν διασωθεί αποσπάσματα εξηγήσεων που είχε δώσει για τους σεισμούς και τα ηφαίστεια. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι υδρολογικές του παρατηρήσεις. Δεν αναφέρεται «περί υδάτων» γενικά αλλά και για τα είδη των υδάτων, τις διαφορές και τις δυνάμεις τους. Για το νερό της θάλασσας αναφέρει ως «αιτία της αλμυρότητας» την «υποκειμένη γή». Δεν λείπουν και παρατηρήσεις «περί μετάλλων» και ορυκτών.

Παρά τον κατακερματισμένο και αποσπασματικό χαρακτήρα των έργων και των σημειώσσεων απο τα μαθήματα φυσικής, που έδωσε ο Θεόφραστος, κατά τα δεκαπέντε τελευταία χρόνια της ζωής του, περίπου εικοσι πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Αριστοτέλη, ο αναγνώστης μένει βαθειά εντυπωσιασμένος απο το τεράστιο και συστηματικό έργο του Θεόφραστου, που επιχείρησε να επικαιροποιήσει το σώμα της Αριστοτελικής φυσικής.