ΔΙΕΘΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΝΕΑ (5)

Προς την κοινωνία του Υδρογόνου.

Κάθε φορά που η τιμή του αργού πετρελαίου αυξάνεται ξαφνικά φουντώνει η συζήτηση γύρω απο το μέλλον της παραγωγής και χρήσης ενέργειας για τις ενεργειοβόρες και σπάταλες οικονομίες και κοινωνίες μας. Η επίρριψη ευθυνών είναι σχετικά εύκολη. Για την πετρελαιϊκή κρίση ευθύνονται οι παραγωγές χώρες, η αύξηση της ζήτησης ενέργειας απο τις ασιατικές οικονομίες, το κόστος μεταφοράς, οι περιορισμένες επενδύσεις για εκσυγχρονισμό και επέκταση των παραγωγικών δυνατοτήτων των χωρών της Μέσης Ανατολής. Η δυσκολία ανταπόκρισης της προσφοράς στην αυξανόμενη ζήτηση έχει ως συνέπεια την αύξηση της τιμής του πετρελαίου και κάθε εμπορεύματος που προυποθέτει αυξημένο μεταφορικό κόστος.

Η καθημερινή παραγωγή πετρελαίου (σε εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως!) της Σαουδικής Αραβίας ανέρχεται σε 10,37 εκατ. βαρέλια, της Ρωσσίας σε 9,27, της Β.Αμερικής σε 8.69, του Ιράν σε 4,09 και του Μεξικού σε 3,83 εκατομμύρια βαρέλια. Η αντίστοιχη ημερήσια κατανάλωση της Β. Αμερικής υπολογίζεται σε 20,5 εκ. βαρέλια, της Ρωσίας σε 2,6, της Κίνας σε 8, της Ιαπωνίας σε 5,4, της Γερμανίας σε 2,6 και της Ινδίας σε 3 εκ. βαρέλια. Τα βεβαιωμένα σήμερα αποθέματα του πλανήτη βρίσκονται κατά 65% στη Μέση Ανατολή (τα 25% αυτών στη Σαουδική Αραβία), 9,4 % στη Κεντρική και Ν. Αμερική, 9,3 στην Ευρώπη και Ευρασία, τα 7,4 % στην Αφρική, τα 4,8% στη Β. Αμερική και τα 3,7% στην Ασία.

Πολλοί υποστηρίζουν οτι με τους σημερινούς ρυθμούς κατανάλωσης σύντομα θα φτάσουμε στην κρίσιμη καμπή της εποχής των ορυκτών καυσίμων με δραματικές επιπτώσεις για τον ενεργειακά σπάταλο βιομηχανικό πολιτισμό μας, αλλά πρός ανακούφιση του περιβάλλοντος, κατά τους οικολόγους. Οπως συμβαίνει συνήθως σε κρίσιμα προβλήματα της Ανθρωπότητας η επιστήμη έρχεται να μιλήσει με διπλή γλώσσα. Κατά τους μέν υπάρχουν επαρκή αποθέματα αργού πετρελαίου για 40 τουλάχιστον χρόνια, άλλοι όμως επιστήμονες υποστηρίζουν οτι μέχρι το τέλος της δεκαετίας η παγκόσμια παραγωγή θα κορυφωθεί και στη συνέχεια θα αρχίσει μια απότομη μείωση της. Οι πετρελαιοπαραγωγοί χώρες, που δεν είναι μέλη του ΟΠΕΚ, πλησιάζουν το ανώτατο όριο της παραγωγής τους, με συνέπεια τα αποθέματα που απομένουν να βρίσκονται στην Μέση Ανατολή, που δεν φημίζεται για την πολιτική σταθερότητά της. Η αμερικάνικη στρατιωτική παρουσία στην περιοχή και το εχθρικό κλίμα που καλλιεργείται ανάμεσα στη Δύση και στο Ισλάμ θα δυσκολέψει πιθανότατα την πρόσβαση στα αποθέματα πετρελαίου της περιοχής. Οσο θα γίνεται πιό προβληματική η προμήθεια πετρελαίου τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος κάποια κράτη να καταφύγουν σε λιγότερο καθαρά καύσιμα -- όπως είναι ο λιθάνθρακας η πισσούχα άμμος ή το βαρύ πετρέλαιο --, επιδεινώνοντας την κατάσταση των οικοσυστημάτων και του κλίματος του πλανήτη που αποσταθεροποιείται λόγω των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου...

Ολα δείχνουν οτι η εποχή των ορυκτών καυσίμων πλησιάζει το τέλος της αναγκάζοντας την ανθρωπότητα να αναζητήσει ένα νέο ενεργειακό καθεστώς, λιγότερο δαπανηρό και πιό φιλικό προς το περιβάλλον.

Σύμφωνα με τον Τζέρεμυ Ρίφκιν, βρισκόμαστε «στην αυγή μιας νέας οικονομίας που θα έχει ως κινητήρια δύναμη το υδρογόνο και η οποία θα αλλάξει εκ βάθρων τη φύση της αγοράς, των πολιτικών και κοινωνικών δομών, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα, ακριβώς όπως συνέβη με το κάρβουνο και την ατμοκίνηση στο ξεκίνημα της βιομηχανικής εποχής». (Βλέπε περισσότερα στο βιβλίο του Τζέρεμυ Ρίφκιν : «Η Οικονομία του υδρογόνου». Η δημιουργία του παγκόσμιου ενεργειακού ιστού και η ανακατανομή της εξουσίας στη γή. Η επόμενη μεγάλη οικονομική επανάσταση. Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2003).

Κοινωνικοί ανθρωπολόγοι έχουν υποστηρίξει την άποψη οτι «η λειτουργία του ανθρώπινου πολιτισμού στηρίζεται στην τιθάσευση και τον έλεγχο της ενέργειας προκειμένου να τεθεί αυτή στην υπηρεσία του ανθρώπου» (Βλ.Leslie White). H ευημερία κάθε κοινωνίας στηριζόταν πάντα στο μέγεθος της διαθέσιμης ενέργειας. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν αρχικά την ενέργεια που βρισκόταν μέσα στα φυτά ή στα ζώα. Στη συνέχεια με τη βοήθεια εργαλείων και της μηχανικής ενέργειας άρχισαν την εξόρρυξη και την επεξεργασία ορυκτών καυσίμων αυξάνοντας την διαθέσιμη ενέργεια, την ισχύ και την ευημερία τους. Θα ήταν πάντως υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι η αυξανόμενη χρήση ενέργειας οδηγεί απευθείας σε κοινωνική πρόοδο παραγνωρίζοντας την αναπόφευκτη περιβαλλοντική υποβάθμιση, την δημιουργία ιεραρχικών δομών και τη συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής δύναμης που συνοδευόταν απο πολεμικές συρράξεις και την υποδούλωση λαών και ολόκληρων περιοχών για την εξασφάλιση των ενεργειακών αποθεμάτων. Εκατομμύρια ανθρώπων χρησιμοποιήθηκαν ως σκλάβοι και ως υποζύγια για εξόρρυξη και μεταφορά των ενεργειακών πόρων.

Στην ιστορία της ανθρωπότητας έχομε παραδείγματα πολιτισμών που έφτασαν σε ακμή και παρακμή όταν απέτυχαν να διαχειριστούν τις ροές ενέργειας και να σεβαστούν τους άτεγκτους νόμους και τα όρια που βάζει η φύση. Κάτι παρόμοιο φαίνεται οτι θα συμβεί και με τις δικές μας κοινωνίες καθώς πλησιάζουμε στο σημείο καμπής της εποχής των ορυκτών καυσίμων. Σύμφωνα με το δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής κάθε φορά που συμβαίνει μετατροπή ενέργειας ένα μέρος της χάνεται κατά τη διαδικασία. Πρόκειται για την περίφημη έννοια της «εντροπίας» που χαρακτηρίζει αυτή την απώλεια ωφέλιμης ενέργειας που μετατρέπεται απο διαθέσιμη σε μη διαθέσιμη. Οσο πιό περίπλοκη είναι μια κοινωνία τόσο περισσότερη ενέργεια χρειάζεται για τη συντήρησή της και τόσο μεγαλύτερη εντροπία παράγει. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Β. Αμερικής που ενώ διαθέτει μόνο το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού καταναλώνει περισσότερο απο τα 25% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας, επιβαρύνοντας την ατμόσφαιρα κατά 30% με τις εκπομπές διοξειδίου του ανθρακα. Το 80% αυτών των εκπομπών προκαλείται απο την καύση ορυκτών καυσίμων ενώ το υπόλοιπο προέρχεται απο το μεθάνιο και τα βιομηχανικά χημικά.

Η συζήτηση στην Αμερική περιστρέφεται γύρω απο το ερώτημα αν είναι δυνατόν νά έχουν μεγαλύτερα κέρδη μειώνοντας την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων! Στην αντιδικία σχετικά με την αποσταθεροποίηση του κλίματος, λόγω των αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ειδικοί και απο τις δύο πλευρές ισχυρίζονται οτι προστατεύοντας το κλίμα θα υπάρξει μια αβέβαιη ανταλλαγή ανάμεσα στο περιβάλλον και την οικονομία. Καίγοντας λιγότερα ορυκτά καύσιμα, για μείωση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, θα αυξηθεί το κόστος για την αντιμετώπιση των αναγκών της κοινωνίας για ενεργειακές υπηρεσίες που περιλαμβάνουν κάθε τι απο τις μεταφορές μέχρι τις οικιακές ενεργειακές ανάγκες. Οι περιβαλλοντολόγοι υποστηρίζουν οτι τα έξοδα δεν θα είναι τόσο πολύ υψηλά αλλά αξίζει τον κόπο να γίνουν.

Ειναι βέβαιο οτι χρησιμοποιώντας την ενέργεια πιό αποτελεσματικά και πιό προσεκτικά η προστασία του περιβάλλοντος θα μειώνε και δεν θα αύξανε το κόστος. Η ορθολογιστική χρήση της ενέργειας μπορεί να προσφέρει πλούτο όχι μόνο σταματώντας τις καταστροφές που θα φέρει το φαινόμενο του θερμοκηπίου αλλά και επειδή η εξοικονόμηση ορυκτών καυσίμων είναι πολλή φθηνότερη απο την αγορά τους. Η καύση ορυκτών καυσίμων όχι μόνο συμβάλλει στην υπερθέρμαση του πλανήτη αλλά σημαίνει και σπατάλη χρημάτων. Βελτιώνοντας την ενεργειακή αποδοτικότητα εργοστασίων, κτηρίων, οχημάτων και καταναλωτικών προιόντων θα είχε ως αποτέλεσμα την μείωση της κατανάλωσης άνθρακα και πετρελαίου, χαλιναγωγόντας την κλιματική βλάβη, εξοικονομώντας ταυτόχρονα τεράστια χρηματικά ποσά απο τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά. Τέτοιες βελτιώσεις είναι σε θέση να προκαλέσουν μεγάλη διαφορά στο ενεργειακό ισοζύγιο ενός κράτους.

Ο ενεργειακός τομέας της παγκόσμιας οικονομίας είναι φοβερά αναποτελεσματικός. Εργοστάσια παραγωγής ενέργειας και κτήρια σπαταλούν τεράστιες ποσότητες θερμότητας ενώ τα ιδιωτικά αυτοκίνητα και τα φορτηγά χάνουν το μεγαλύτερο μέρος απο την ενεργεια των καυσίμων τους. Το ίδιο ισχύει για πολλές καταναλωτικές συσκευές που χάνουν το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειάς τους. Αν δεν γίνει τίποτε και προς αυτήν την κατεύθυνση η χρήση πετρελαίου και άνθρακα θα συνεχίσει να αυξάνεται, αφαιρώντας κάθε χρόνο τεράστια ποσά απο την παγκόσμια οικονομία, χειροτερεύοντας το κλίμα του πλανήτη, δημιουργώντας μεγάλα προβλήματα, ρύπανσης, υγείας και ασφάλειας. Εχει υπολογιστεί ότι θα μπορούσαν να εξοικονομηθούν, μέχρι το 2025 τουλάχιστον 70 δις, δολλάρια μόνο απο τη βελτίωση της ορθολογιστικότερης και αποτελεσματικότερης χρήσης του πετρελαίου για την αναζήτηση υποκαταστάτων του πετρελαίου. Υπολογίζεται επίσης οτι μέχρι στα ίδια χρονικά πλαίσια θα καταναλώνονται 28 εκατ. βαρέλια πετρελαίου ημερησίως, αν συνεχίστούν οι σημερινές καταναλωτικές συμπεριφορές.

Ζούμε σε ένα πολιτισμό που βασίζεται στο πετρέλαιο. Πολλοί φοβούνται πως αν μειωθεί η ροή πετρελαίου θα καταρεύσουν τα πάντα. Η αναζήτηση, η άντληση, η μεταφορά, η διύλιση και η διανομή του πετρελαίου είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που βρίσκεται στα χέρια λίγων πολυεθνικών εταιρειών. Ο έλεγχος της παγκόσμιας ενέργειας και των συναφών εμπορικών δραστηριοτήτων ελέγχεται απο σκληρούς συγκεντρωτικούς και ιεραρχικούς μηχανισμούς. Αυτή η συγκέντρωση εξουσίας σε λίγα χέρια σημαίνει ταυτόχρονα μικρότερη ευελιξία και διάθεση για αλλαγή πορείας. Πάντως η διαφαινόμενη κορύφωση της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου, τα γεωπολιτικά προβλήματα που συνδέονται με την διέγερση του ισλαμικού φονταμενταλισμού στη Μέση Ανατολή, συνδυαζόμενα με τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα αναγκάζουν σε αλλαγή πλεύσης.

Εννοείται βέβαια οτι όλη αυτή η συζήτηση για εξοικονόμηση ενέργειας και τη χρήση αποτελεσματικότερης τεχνολογίας αφήνει αναπάντητο το ερώτημα των κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων που χρειάζεται το κεφαλαιοκρατικό σύστημα που σπαταλά, στην ασταμάτητη διαδικασία συσσώρευσης, κάθε τι που βρίσκει μπροστά του. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αυτοκινητοβιομηχανίας που αποτελεί το μεγαλύτερο λόγο εξάρτησης μας απο το πετρέλαιο και αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Ομως το αυτοκίνητο, σύμβολο της ελευθερίας κίνησης του ατόμου καί ενός τρόπου ζωής, συνδέεται με ένα ολόκληρο σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης που στηρίζει σε μεγάλο βαθμό τη συσσώρευση στα ανεπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη. Παρόλο που το κυρίαρχο σύστημα προωθεί μόνο εκείνες τις ενεργειακές πηγές που παράγουν τα μεγαλύτερα κέρδη για το κεφάλαιο, τον τελευταίο καιρό ζούμε το ενθαρρυντικό γεγονός της βαθμιαίας στροφής προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, με τις ανεμογεννήτριες, την ηλιακή ενέργεια, και τη δοκιμαστική χρήση υδρογόνου. Απώτερος στόχος είναι η μεταστροφή της παγκόσμιας ενεργειακής οικονομίας απο τον άνθρακα στο υδρογόνο. Οπως είναι γνωστό το υδρογόνο είναι το πιό άφθονο στοιχείο στο σύμπαν. Στη γή βρίσκεται στο νερό, στα ορυκτά καύσιμα και σε όλα τα ζωντανά πράγματα. Το υδρογόνο στο νερό και στις οργανικές μορφές αποτελεί το 70% της επιφάνειας της γής. Η αξιοποίησή του ως πηγής ενέργειας θα έλυνε για πάντα το ενεργειακό πρόβλημα της ανθρωπότητας. Ομως το υδρογόνο δεν συναντάται ελεύθερο απο μόνο του, όπως συμβαίνει π.χ. με τον άνθρακα, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Ειναι φορέας ενέργειας, μια δευτερογενής μορφή ενέργειας που πρέπει να παραχθεί, όπως συμβαίνει με την ηλεκτρική ενέργεια.

Το υδρογόνο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως καύσιμο στα αερόπλοια, τύπου Ζέπελιν, και στην αυτοκινητοκίνηση, στις δεκαετίες του 1920 και 1930 και πέρασε στη συνέχεια στην αφάνεια μέχρι τη μεγάλη ενεργειακή κρίση του 1973 οπότε το ξαναθυμήθηκαν ως πιθανή μορφή ενέργειας γενικής χρήσης. Πολλοί πίστευαν οτι το υδρογόνο θα μπορούσε να αποτελέσει μόνιμη λύση μπροστά στην εξάντληση των συμβατικών καυσίμων και το σπουδαιότερο μόνιμη λύση στο παγκόσμιο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Κατά τη δεκαετία του 1970 υπήρξε μια μικρή χρηματοδότηση της σχετικής έρευνας στην Ευρώπη και την Αμερική, ύψους μερικών δεκάδων εκατ. δολλαρίων, για να σταματήσει με την πρώτη αποκλιμάκωση της πετρελαικής κρίσης. Στις μέρες μας μπροστά στην απειλή μιας καταστροφικής αποσταθεροποίησης του κλίματος απο τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σε παγκόσμια κλίμακα, παρατηρείται ανανέωση του ενδιαφέροντος για το υδρογόνο και τις ανανεώσιμες πηγ΄ές ενέργειας.

Φαίνεται οτι πλησιάζει η εποχή απομάκρυνσης απο τα ορυκτά καύσιμα. Ομως η παραγωγή υδρογόνου είναι για την ώρα δαπανηρή. Προς το παρόν οι ενεργειακές κυψέλες που χρειάζονται ως καύσιμο υδρογόνο, τροφοδοτούνται με φυσικό αέριο και σε πολλή μικρή κλίμακα γίνεται αξιοποίηση της ηλιακής, της αιολικής ή της υδραυλικής ενέργειας για το διαχωρισμό του υδρογόνου απο το νερό. Πάντως στην Ευρώπη έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούν ανανεώσιμες πηγές ενέργειας για την ηλεκτρόλυση η Γερμανία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Φιλανδία και η Ελβετία. Απο τις απρόβλεπτες παρενέργειες της απορρύθμισης, στα πλαίσια της νεοφιλελεύθερης οικονομίας, υπήρξε η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και η δυνατότητα εισαγωγής τεχνολογιών μικρής κλίμακας. «κατανεμημένης παραγωγής», που εξυπηρετούν κάποια τμήματα της αγοράς ενέργειας με μονάδες που βρίσκονται κοντά στους τελικούς χρήστες , σε γειτονιές, δημόσια κτήρια ή κατοικίες.

Με τον τρόπο αυτό εγκαταλείπεται σιγά σιγά το μοντέλο συγκεντρωτικής παραγωγής ενέργειας, με τη χρήση ορυκτών καυσίμων, προς όφελος των ενεργειακών κυψελών υδρογόνου που μπορούν να λειτουργήσουν σε ένα δίκτυο κατανεμημένης παραγωγής, όταν μάλιστα το υδρογόνο θα παράγεται με τη χρήση της ηλιακής, της αιολικής ή της υδραυλικής ή της γαιοθερμικής μορφής ενέργειας. Κάτι τέτοιο θα μείωνε εντυπωσιακά τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Σύμφωνα με εκτιμήσεις επιστημόνων πο συνεργάζονται στα πλαίσια του ΟΗΕ «ενα ενεργειακό καθεστώς που θα στηρίζεται στο υδρογόνο και θα παράγει σχεδόν μηδενικές εκπομπές «θα προσέφερε στην κοινωνία τη δυνατότητα να πετύχει, μακροπρόθεσμα, σημαντική μείωση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα.. στο διπλάσιο ή λιγότερο των προβιομηχανικών επιπέδων, ανταποκρινόμενο στις ανησυχίες για την αλλαγή του κλίματος» (IPCC,2001)

Βέβαια δεν έλειψαν και οι θιασώτες της πυρηνικής ενέργειας. Αυτή τη στιγμή λειτουργούν 438 εγκαταστάσεις πυρηνικής ενέργειας σε 30 χώρες. Εικοσιοχτώ νέοι αντιδραστήρες είναι υπο κατασκευή, ενώ προγραμματίζονται να κατασκευαστούν άλλοι 35. Ομως η παγκόσμια κατακραυγή, οι κίνδυνοι ατυχημάτων, και εναπόθεσης των ραδιενεργών αποβλήτων, και η συνεχής ανάγκη κρατικών επιδοτήσεων και το κρυφό κόστος λειτουργίας τους λειτουργούν αποτρεπτικά.

Κάποιοι επιστήμονες οραματίζονται την κατασκεευή ενός αντιδραστήρα θερμοπυρηνικής σύντηξης για την παραγωή άφθονης και φθηνής ενέργειας χωρίς κινδύνους για το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα ετοιμάζεται να γίνει στη Γαλλία, η οποία αυτή τη στιγμή παράγει 78% της ηλεκτρικής της ενέργειας της απο πυρηνική ενέργεια.

Ολα πάντως δείχνουν ότι το ενεργειακό μέλλον μας βρίσκεται στο υδρογόνο. Παραμένει βέβαια αναπάντητο το ερώτημα του ελέγχου αυτού του τόσο σπουδαίου καυσίμου ! Κάποιοι πιστεύουν ότι αφού το υδρογόνο βρίσκεται σε αφθονία και σε κάθε σημείο του πλανήτη θα μπορέσουμε να εκδημοκρτατίσουμε την ενέργεια και να επιτρέψουμε σε κάθε πολίτη να είναι ελεύθερος και αυτοδύναμος. Ποιός θα φροντίσει όμως για την δίκαιη και φτηνή διανομή του υδρογόνου σε όλους τους πολίτες ; Τι μας λέει ότι με τους υπάρχοντες θεσμούς δεν θα αντιμετωπιστεί το υδρογόνο ως εμπόρευμα που θα διέπεται και πάλι απο τους νόμους της αγοράς; Σε ποιόν ανήκει το κάθε τι; Η γή αποτελούσε κάποτε κοινό αγαθό. Στη συνέχεια χωρίστηκε σε ιδιόκτητα αγροτεμάχια που είναι εμπορεύσιμα στην αγορά. Το ίδιο έγινε με τις θάλασσες και την υφαλοκρηπίδα, με τους εναέριους διαδρόμους, τις ραδιοσυχνότητες, σήμερα με το ηλεκτρονικό ιντερνέτ και αύριο ίσως με το γενετικό μας υλικό, που μπορεί να μετατραπεί σε ιδιωτική πνευματική περιουσία των εταιρείων γενετικής εμπορίας.

Αν και η διεθνής γαιοπολιτική συγκυρία δεν είναι ιδιαίτερη ευνοϊκή η ανθρωπότητα βρίσκεται κυριολεκτικά μπροστά σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι. Στην αρχή μιας μεγάλης οικονομικής επανάστασης. Με τη δημιουργία ενός παγκόσμιου , αποκεντρωμένου, ενεργειακού ιστού, φιλικού προς το περιβάλλον, με μια πηγή ενέργειας ανεξάντλητη θα μπορούσε, αν τη χειριστεί υπεύθυνα και δημοκρατικά, να καταπολεμήσει τη φτώχεια σε πακόσμια κλιμακα και να ανοίξει πρωτόγνωρους ορίζοντες ευημερίας και ελευθερίας για όλους τους ανθρώπους και μια νέα , φιλική σχέση, με τον κόσμο γύρω μας..

Περισσότερες πληροφορίες, σχετικά με το υδρογόνο και τα συναφή με το ενεργειακό πρόβλημα του πλανήτη, μπορεί κανείς να βρεί στους δικτυακούς τόπους : WWW.rmi.org – www.oilendgame.com--www. – www.wri.org/wri/climate/jm-oil-ooo.html,-- IPCC «Climate Change 2001 : Impacts, Adaptation and Vulnerability». Summary for Policymakers.Third Assessment Report of the IPCC, Γενεύη 2001. Βλ. Σχετικά με το θέμα επισης στο ειδικό τεύχος του Σεπτεμβρίου 2005, του περιοδικου Scientific American και στα βιβλία : Clive Ponting, A Green History of the World. The Environment and the Collapse of Great Civilizations, Penguin 1991.— White Leslie A., The Evolution of Culture, N. York 1959. --John Bellamy Foster, Marx’s Ecology, N.York, Monthly Review Press, 2000.—Arthur P.J. Mol, Globalization and Environmental Reform, MIT Press 2001.—Karl Polanyi, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, Αθήνα Νησίδες.—Paul Sweezy, “Capitalism and the Environment”, στο Monthly Review, 41 (2), 1986, σσ.368-373.—Ηawken Paul, Natural Capitalism : Creating the Next Industrial Revolution, Boston 1999. -- Ogden J., “Prospects for Building a Hydrogen Energy Infrastructure”, Annual Review of Energy and Environment, 24, 1999. –Worldwatch Institute. Η κατάσταση του κόσμου.2005. Για μια νέα προσέγγιση της ασφάλειας. (σς.187-221. Οικονομία Πετρελαίου. Ώρα για τη μεγάλη στροφή). Εκδ. Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2005., σς.187- 221.