ΟΙΚΟΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ (1.3))

ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ (3)

Η ΦΥΣΙΚΗ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Συνεχίζοντας το ταξίδι μας στην ιστορία της Φιλοσοφίας της φύσης θα σταθούμε αυτή τη φορά στις απόψεις του Πλάτωνα Περί φύσεως και Περί κόσμου. Θα αναφερθούμε ιδιαίτερα στον διάλογο της ώριμης ηλικίας του, τον «Τίμαιο»,που, κατά τη γνώμη των ιστορικών της φιλοσοφίας, θεωρείται ως η πρώτη συστηματική προσπάθεια επιστημονικής εξήγησης της συγκρότησης του σύμπαντος.

Ο διάλογος «Τίμαιος» μαζί με τον «Κριτία» και τον «Ερμοκράτη» επρόκειτο να αποτελέσουν μια τριλογία. Εκτός απο τον «Τίμαιο», απο τον «Κριτία» έχομε μόνο ένα μικρό μέρος που αναφέρεται στην μυθική Ατλαντίδα και τον κατακλυσμό της. Στον «Τίμαιο» έχομε μια μυθική κοσμογονική διήγηση για την κοσμογονία και μια προσπάθεια - παρόλο που η εξιστόρηση γίνεται σε μυθολογικό πλαίσιο - επιστημονικής εξήγησης της συγκρότησης του κοσμικού σύμπαντος και της σύστασης των όντων, που στηρίζεται σε μαθηματικές αναλογίες.

Δεν είναι εύκολο να αποδοθούν μονοσήμαντα οι απόψεις του Πλάτωνα για το φυσικό κόσμο επειδή αυτές ποικίλλουν απο διάλογο σε διάλογο. Οι απόψεις του για το κοσμικό σύμπαν και τον πλανήτη μα εμφανίζουν μιαν εξελικτική πορεία στο έργο του. Ετσι π.χ. στον διάλογό «Φαίδων» ο φυσικός κόσμος παρουσιάζεται ως το ακριβώς αντίθετο απο τον κόσμο των ιδεών και εμφανίζεται με μελανά χρώματα ως η αιτία όλων των δεινών του ανθρώπου (65Β κ.ε.).Στην περίφημη «Πολιτεία» του ο φυσικός κόσμος παρουσιάζεται ως το ανάλογο και όχι το αντίθετο του κόσμου των ιδεών, ενώ στον «Τίμαιο» ο Πλάτωνας εξαρτά τη δημιουργία των φυσικών πλασμάτων απο το σύστημα των ιδεών.

Στην «Πολιτεία» προτείνει να φανταστούμε μια γραμμή χωρισμένη σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο τμήμα της γραμμής τοποθετεί τις εικόνες των φυσικών αντικειμένων, στο δεύτερο τα ίδια τα πλάσματα της φύσης (φυτά και ζώα), στο τρίτο τα κατώτερα νοητά (τα αντικείμενα των μαθηματικών, της φυσικής και της αστρονομίας) και στο τέταρτο τα ανώτερα όντα (τις ιδέες, στις οποίες φτάνουμε με τη βοήθεια της διαλεκτικής και της φιλοσοφίας). Σε κάθε ένα από αυτά τα τέσσερα μέρη του σύμπαντος αντιστοιχεί και ένα άλλο είδος γνώσης. Αρχίζοντας από το κατώτερο έχουμε βαθμιαία την εικασία, την πίστη, τη διάνοια και τέλος τη νόηση.

Πάντως το κατ’εξοχήν έργο στο οποίο ο Πλάτωνας αναφέρεται στη φύση είναι ο «Τίμαιος». Ο «Τίμαιος» εξιστορεί την δημιουργία του κόσμου, τον οποίο τον παρουσιάζει ως έργο τέχνης, όπου κυριαρχεί η έλλογη τάξη (στον ουρανό) και που συνδέεται με δεσμούς αναλογίας με τον άνθρωπο. Η σχέση αυτή ισομορφισμού θυμίζει και ανάγεται στη σχέση μικρόκοσμου – μακρόκοσμου, του Δημόκριτου. Ο πλατωνικός «Τίμαιος» χωρίζεται σε τρία μέρη : Στο πρώτο μέρος αναπτύσσονται τα έργα του Δημιουργού (29D- 42^Ε). Στο δεύτερο τα έργα της Ανάγκης (47^E- 68D) και στο τρίτο η συνδυασμένη δράση Ανάγκης και Δημιουργού (69Δ-92C). H έννοια της φύσης εμφανίζεται με πολλές σημασίες, που κάποτε υπερβαίνουν τά όρια του φυσικού κόσμου. Γενικά πάντως με τον όρο φύση αποδίδει την έννοια της τάξης και της ουσιαστικής πραγματικότητας των όντων. Ο Πλάτωνας πιστεύει οτι ο κόσμος είναι ένα τέλειο έργο, ενός καλλιτέχνη θεού, του Δημιουργού. (Η έννοια του Δημιουργού της Παλαιάς Διαθήκης έχει πλατωνική καταγωγή). Η τέλεια τάξη και ομορφιά του κόσμου δεν μπορεί παρά να δημιουργήθηκε από την αιώνια δύναμη και τη σοφία ενός τέλειου δημιουργού, ενός μαθηματικού και αστρονόμου, ο οποίος χρησιμοποίησε ένα σταθερό πρότυπο, αιώνιο σαν τον εαυτό του, που έχει ως αντίγραφό του τον κόσμο των φυσικών αντικειμένων.

Στον «Τίμαιο» δεν έχουμε μόνο μια κοσμολογία αλλά και πολλές αναφορές στον άνθρωπο, τον οποίο θεωρεί ως κεντρικό άξονα του φυσικού σύμπαντος! (Την ιδέα αυτή την ξανασυναντάμε κατά το 17^ο αιώνα στην ανθρωποκεντρική φιλοσοφία του πλατωνιστή Καρτέσιου ! ) Ο Δημιουργός του Πλάτωνα χρησιμοποίησε δυό στοιχεία για να πλάσει τον κόσμο. Ενα «αμερές» και «ταυτόν» και ένα «μεριστόν» και «θάτερον». Ετσι ο κόσμος είναι ανάμικτος αφού συνίσταται «εκ του νού και της ανάγκης». Αυτός ο δυισμός εξηγείται απο τη χρήση δύο αιτίων , ενός «θείου» και ενός «αναγκαίου». Ο πλατωνικός κόσμος δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο τελεολογικά αλλά χρειάζεται και μιά μηχανική εξήγηση. Η τελεολογική τάξη προέρχεται απο το νού ενώ η μηχανική αιτιότητα οφείλεται στο «αναγκαίον» και την αντίσταση της ύλης. Εχουμε λοιπόν δυό αρχές μια πνευματική και μια υλική. Η ύλη λειτουργεί ως εκμαγείο που μπορεί να δώσει οποιαδήποτε μορφή με την κατάλληλη επεξεργασία.

Ο Πλάτωνας στον «Τίμαιο» συνεχίζει την προσωκρατική παράδοση, στην οποία έχομε την πρώτη ανάδυση του μηχανιστικού κοσμοείδωλου. Η μηχανική δράση της ανάγκης παραπέμπει σε ένα προκοσμικό στάδιο, οπότε, μη έχοντας εμφανιστεί ακόμη ο Δημιουργός, αυτή είναι αυτοδύναμη. Με τη δημιουργία του ανθρώπου η μηχανική και η τελεολογική αιτιότητα αρχίζουν να συνυπάρχουν και να δρούν συνδυασμένα. Μπορεί κανείς να ισχυριστεί οτι η μεγαλύτερη συμβολή του Πλάτωνα στη φυσική φιλοσοφία είναι η αντίληψή του για τον κόσμο ως έργο τέχνης και η άποψή του για την κυριαρχία της ψυχής επάνω στο σώμα και της τελεολογίας πάνω στην μηχανική αιτιότητα.

Η πλατωνική φυσική είναι σύνθεση τελεολογίας και μηχανισμού. Η πρώτη εντοπίζεται στην ρύθμιση των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων απο τον Δημιουργό και ο δεύτερος θεμελιώνεται στην ίδια την ατομική δομή της ύλης. Η επέμβαση του Δημιουργού στα τέσσερα προκοσμικά υλικά στοιχεία επιβάλλει την τελεολογική αιτιότητα του νού και εισάγει την τάξη και την τελειότητα απέναντι στην κοσμική αταξία. Στην νέα κοσμική τάξη κάθε φυσικό φαινόμενο έχει ένα μηχανικό αίτιο που εξηγεί τη λειτουργία του και ένα ανώτερο τελεολογικό αίτιο, έναν σκοπό που αιτιολογεί τη γέννησή του, ως μέρους της κοσμικής δημιουργίας.

Για τον Πλάτωνα ο φυσικός κόσμος παρά την ύπαρξη της γέννησης και της φθοράς, παρουσιάζει μιαν εντυπωσιακή τάξη και κανονικότητα που είναι αποτέλεσμα του θείου Λόγου. Πάντως ο κόσμος που καταγράφουν οι αισθήσεις μας δεν είναι ο πραγματικός κόσμος, αυτός συλλαμβάνεται θεωρητικά, με τη σωστή χρήση του νού, με τον αφαιρετικό φιλοσοφικό συλλογισμό και τη βοήθεια των μαθηματικών που μας επιτρέπουν την προσέγγιση του κόσμου των ιδεών. Αυτή η ιδεαλιστική κοσμοαντίληψη που συγγενεύει με τη χριστιανική θεολογία, μαζί με την υπερεκτίμηση της μαθηματικής, μεταφυσικής, αφαιρετικής σκέψης, έκαναν το έργο του Πλάτωνα ιδιαίτερα δημοφιλές στους φιλοσόφους και επιστήμονες των νεωτέρων χρόνων, μέχρι τον 19^ο αιώνα.Το αντίπαλο δέος, στη φιλοσοφική ερμηνεία του κόσμου ,επρόκειτο να έρθει με το έργο του μαθητή του Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη , που θα επιχειρήσει - όπως θα δούμε στο επόμενο τεύχος της Οικοτοπίας - μια νέα προσέγγιση, εμπειρική και ρεαλιστική για την εξήγηση των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων, ξεπερνώντας τον δάσκαλό του, σε πολλά φιλοσοφικά και επιστημονικά σημεία.

Σημείωση. 1.Το κείμενο του Τίμαιου,(πρωτότυπο και μετάφραση) μπορεί κανείς να το απολαύσει στην εύχρηστη έκδοση της Βιβλιοθήκης των Αρχαίων Συγγραφέων, απο τις εκδόσεις Ζαχαροπούλου.2) Η πιο διεξοδική παρουσίαση της θεωρίας των ιδεών του Πλάτωνα βρίσκεται στο έργο του Νάτορπ Π. Η περι των ιδεών θεωρία του Πλάτωνος, εκδ.Κοραής, Αθήνα 1929.3) Επίσης πλήρως κατατοπιστική είναι η έκδοση (με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια) του Β. Κάλφα, Πλάτων Τίμαιος, εκδ. ΠΟΛΙΣ. Αθήνα 1995.