ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ.
ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ
Στο προηγούμενο κείμενο παρουσιάσαμε, με συντομία, τις αντιλήψεις για τη φύση των πρώτων ελλήνων φιλοσόφων, των λεγομένων Προσωκρατικών. Σήμερα θα αναφερθούμε στις απόψεις για τον άνθρωπο και τη θέση του στον κόσμο όπως τις διατύπωσαν οι αρχαίοι Σοφιστές και ο Πλάτωνας.
Δυστυχώς η εικόνα που έχουμε για το έργο των Σοφιστών είναι πολύ ελλειπής, αφου έχουν χαθεί σχεδόν όλα τα έργα τους.Το γεγονός αυτό δυσκολεύει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα που έχουμε για τη φιλοσοφία κατά τον 5ο και 4ο αιώνα, για την προσωπικότητα του Σωκράτη και την κατανόηση των πλατωνικών διαλόγων, στα ιστορικά και φιλοσοφικά τους πλαίσια.
Βέβαια έχουν σωθεί πολλά αποσπάσματα της αρχαίας σοφιστικής και έχουν συγκεντρωθεί από τον γερμανό Φιλόλογο του 19ου αιώνα Hermann Diels . Στην Ελλάδα οφείλουμε μιαν επιμελημένη έκδοσή των αποσπασμάτων της Αρχαίας σοφιστικής που έχουν διασωθεί, στον Ν.Μ. Σκουτερόπουλο, που κυκλοφόρησαν.... κοντά στο τέλος του 20ου αιώνα!
Σχετικά με το όνομα και την έννοια της σοφιστικής δεν υπάρχει ομοφωνία. Η λέξη ήταν πολύ συνηθισμένη και είχε άλλοτε θετική και άλλοτε αρνητική σημασία. Ο Πλάτωνας στο έργο του με τίτλο Σοφιστής παρουσιάζει το σοφιστή ως αμειβόμενο δάσκαλο για όλα τα θέματα. Ο δε Ξενοφώντας στα Απομνημονεύματά του (Ι 6,13) βάζει τον Σωκράτη που είχε χαρακτηριστεί επίσης ως σοφιστής, να αποκαλεί, αυτούς που πουλάνε τη σοφία αντί χρημάτων, ως «σοφιστές» και ως «πόρνους» της σοφίας. Σε ένα άλλο σημείο ο Ξενοφώντας αναφέρει για το Σωκράτη οτι δεν διαλεγόταν, όπως οι περισσότεροι άλλοι στοχαστές, για τη φύση του σύμπαντος, εξετάζοντας πως είναι τακτοποιημένο αυτό που οι στοχαστές το λένε «κόσμο» και ποιοί φυσικοί νόμοι διέπουν κάθε ουράνιο φαινόμενο.
Σε τέτοιες πληροφορίες στηριζόμενοι οι ιστορικοί της φιλοσοφίας προχωρούν στη διάκριση μεταξύ της Προσωκρατικής φιλοσοφίας, που ασχολείται κυρίως με τις αρχές και τα αίτια που διέπουν το φυσικό κόσμο και στη Φιλοσοφία, μετά το Σωκράτη, που ασχολείται κυρίως με ζητήματα ηθικής και με ότι σχετίζεται με την κοινωνική και πολιτική ζωή. Απο τότε χρονολογείται η συζήτηση για τη διάκριση ανάμεσα στη «φύση» και το «νόμο». Ανάμεσα στον φυσικό και τον κοινωνικό «κόσμο». Μέ τους σοφιστές έχοε το πέρασμα απο την κοσμολογική περίοδο στην Ανθρωπολογική ή εννοιολογική περίοδο . Η σοφιστική κίνηση αποτελεί το επιστέγασμα της πνευματικής εξέλιξης από το Μύθο στο Λόγο, στα πλαίσια και της δημοκρατικής ζωής και της προσωπικής και άμεσης συμμετοχής, στην κλασσική Αθήνα.
Ο πιό διάσημος σοφιστής υπήρξε ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης που άσκησε, επι σαράντα χρόνια, το επάγγελμα του σοφιστή στην Αθήνα και υπήρξε φίλος του Περικλή, ο οποίος μάλιστα του ανέθεσε να συντάξει νόμους για την αποικία των Θουρίων (444π.Χ.) Η πιό γνωστή συμβολή του Πρωταγόρα στην ιστορία των ιδεών ήταν η διδασκαλία του οτι το μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος.(«Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ούκ έστιν») Σκέψη που μπορεί να θεωρηθεί απαρχή του ανθρωποκεντρισμού των Νεωτέρων χρόνων, και μιας σκεπτικιστικής αντιμετώπισης της γνώσης και της απαίτησης της επιστήμης για καθολικά έγκυρες αποφάνσεις. Ο Πρωταγόρας υπήρξε σοφιστής με μεγάλη ευρυμάθεια και ευφράδεια . Ηταν σύγχρονος και συμπολίτης του φυσικού φιλόσοφου Δημόκριτου, κοντά στον οποίο φαίνεται οτι μαθήτευσε. Ο Πλάτωνας θαύμαζε τον Πρωταγόρα και του αφιέρωσε έναν διάλογο με το όνομά του, γεγονός που τον κατέστησε για πάντα αθάνατο.
Ενας άλλος διάσημος σοφιστής υπήρξε ο Γοργίας απο τους Λεοντίνους της Σικελίας (περ. 483-376), μαθητής του φυσικού φιλοσόφου Εμπεδοκλή. Το έργο του Γοργία που έμεινε στην ιστορία των ιδεών ήταν το «Περί του μή όντος ή περί φύσεως», ένα έργο που θέλει να γελοιοποιήσει την Ελεατική Φιλοσοφία του Παρμενίδη και του Ζήνωνα. Στο έργο αυτό ο Γοργίας προσπαθεί να αποδείξει α) ότι τίποτε δεν έχει υπόσταση, β) ότι και αν έχει υπόσταση, είναι αδύνατον στον άνθρωπο να το συλλάβει με τη νόησή του, γ) οτι και αν το συλλάβει με τη νόηση, είναι αδύνατο να το εκφράσει και να το εξηγήσει στον διπλανό του , με τα λόγια. Κατά μιά ερμηνεία ήθελε με τα παραπάνω να δείξει οτι ένας ικανός ρήτορας μπορεί να υποστηρίξει πειστικά ακόμη και την πιό εξωφρενική παραδοξολογία. Ο Πλάτωνας στο διάλογο του με το όνομα Γοργίας, επαινεί τη ρητορική του δεινότητα και την ικανότητά του να πείθει σχετικά με το τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Ενα θαυμάσιο δείγμα της ρητορικής του δεινότητας αποτελεί το κείμενο του Γοργία με τίτλο «Ελένης εγκώμιον», στο οποίο προσπαθεί και τελικά απαλλάξει την Ωραία Ελένη απο τη δυσφήμηση για τη φυγή της στην Τρόια.
Αλλοι διάσημοι σοφιστές της εποχής αυτής υπήρξαν οι Λυκόφρων, ο Πρόδικος, ο Θρασύμαχος , ο Ιππίας, ο Αντοφών, ο Κριτίας και ο Ευθύδημος.
Στον περίφημο πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας», που έχει ως κεντρικό ερώτημα το, «αν η αρετή είναι διδακτή», ο Πρωταγόρας αφηγείται ένα μύθο (321 d – 323 d), που επρόκειτο να έχει μια μεγάλη συνέχεια στην Ιστορία της Φιλοσοφίας των Νεώτερων χρόνων. Λέγει λοιπόν ο Πρωταγόρας στο μύθο αυτόν, που έχει ταυτιστεί με το όνομά του οτι : «Ηταν κάποτε καιρός που θεοί υπήρχαν, θνητά όμως γένη δεν υπήρχαν. Κι όταν ήρθε ο χρόνος ο ωρισμένος απο τη μοίρα για τη γέννηση κι αυτών τα πλάθουν οι θεοί στα έγκατα της γής απο μίγμα γής και φωτιάς και απο όσα ανακατεύονται με γή και φωτιά. Κι όταν ήρθε η ώρα να τα φέρουν στο φώς, διέταξαν οι θεοί τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να εφοδιάσουν και να μοιράσουν στο καθένα τους ταιριαστές ιδιότητες. Ο Επιμηθέας ζητά τότε από τον Προμηθέα να τον αφήσει να κάνει αυτός τη διανομή. Κι άμα, είπε, εγώ τελειώσω, κάνεις εσύ την επιθεώρησή σου. Ετσι τον έπεισε και κάνει τη διανομή. Μοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, αλλά τα πιό αδύνατα τα εφοδίαζε με ταχύτητα .Σε άλλα έδινε όπλα, και όσων άφηνε άοπλη τη φύση γι’αυτά έβρισκε με το νού του κάποιαν άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Οσα, αλήθεια, από αυτά έντυνε με μικρό σώμα, σ΄αυτά έδινε την δυνατότητα να φεύγουν πετώντας ή να κατοικούν μέσα στη γή. Κι΄όσα μεγάλωνε κατά το μέγεθος, μ’αυτό το ίδιο πάλι τα έσωζε. Ετσι μοίραζε και τις άλλες ιδιότητες ισορροπώντας τες μ’αυτό τον τρόπο. Ολα αυτά τα σοφιζόταν, επειδή πολύ πρόσεχε μήπως κανένα γένος εξαφανιστεί. Κι αφού τα εφοδίασε αρκετά για να ξεφεύγουν την αλληλοκαταστροφή, σοφίζοταν μέσα προστατευτικά για τις μεταβολές του καιρού που στέλνει ο Ζεύς, ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και στερεά δέρματα, ικανά να προφυλάσσουν απο το κρύο, κατάλληλα και για τις ζέστες, κι ακόμη , όταν πάνε να κοιμηθούν, τα ίδια αυτά να τους είναι στρωσίδι δικό τους και απο φυσικού του στο καθένα, και παπουτσώνοντας τα άλλα με οπλές, και άλλα ( με τρίχωμα και) με δέρματα στερεά και άναιμα. Υστερα απο αυτό τους προμηθεύει τροφές σε άλλα άλλες, σε άλλα χορτάρι απο τη γή, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες. Σε μερικά άφησε τροφή τους να είναι ή βορά άλλων ζώων. Σ’αυτά όμως τα ζώα ταίριασε την ιδιότητα να γεννούν λίγους απόγονους ενω σε κείνα που τρώγονταν απο αυτά, ταίριασε την πολυγονία, βρίσκοντας έτσι σωτηρία για το γένος τους. Επειδή όμως ο Επιμηθέας δεν ήταν πολύ σοφός καταξόδεψε, χωρίς να το πάρει είδηση, τις ιδιότητες στα άλογα ζώα. Του έμενε ακόμη ανεφοδίαστο το γένος των ανθρώπων, και δεν ήξερε τι να κάνει.
Επάνω σ’αυτό το αδιέξοδο έρχεται ο Προμηθέας να επιθεωρήσει την κατανομή, και βλέπει τα άλλα ζώα να τα έχουν όλα ταιριαστά, και τον άνθρωπο τον βλέπει γυμνό, και ανυπόδητο, χωρίς στρωσίδι και όπλο. Ερχόταν κι’όλας η ορισμένη απο τη μοίρα μέρα, όπου έπρεπε και ο άνθρωπος να βγεί απο τη γή στο φώς. Κυριευμένος ο Προμηθέας απο τη δυσκολία τι λογής σωτηρία να βρεί για τον άνθρωπο, παίρνει κρυφά την τεχνική ικανότητα του Ηφαιστου και της Αθηνάς και μαζί τη φωτία - γιατί ήταν αδύνατο να αποκτήσει κανείς ή να χρησιμοποιήσει την ικανότητα αυτή χωρίς φωτιά - και έτσι δα τη δωρίζει στον άνθρωπο.
Ετσι λοιπόν απέκτησε ο άνθρωπος τις τέχνες που του χρειάζονται για τη ζωή του, την πολιτική όμως ικανότητα δεν την είχε. Γιατί αυτή ήταν κοντά στο Δία. Κι ο Προμηθέας δεν είχε πιά τον καιρό να μπεί μέσα στην ακρόπολη, στην καθέδρα του Δία. Κοντά σ’αυτό και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί. Στο κοινό όμως εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, όπου οι δύο τους εργάζονταν τις τέχνες τους, μπαίνει κρυφά , κλέβει τις τέχνες με φωτιά του Ηφαίστου και τις άλλες της Αθηνάς και τις δίνει στον άνθρωπο. Απ’αυτό είναι που ο άνθρωπος είχε πλούσια τα μέσα για τη ζωή του, ο Προμηθέας όμως εξ αιτίας του Επιμηθέα κατηγορήθηκε ύστερα, όπως λέγουν, για κλοπή.
Και επειδή ο άνθρωπος κρατεί απο θεϊκή μοίρα, πρώτα πρώτα, ένεκα της συγγένειάς του προς το Θεό, μόνος από τα ζώα πίστεψε θεούς, και προσπαθούσε να ιδρύει και βωμούς και αγάλματα θεών. Επειτα γρήγορα κατόρθωσε να διαρθρώσει με τη γνωστή τέχνη φωνή και λέξεις και βρήκε κατοικίες και ενδύματα και υποδήματα και στρωσίδια και τις τροφές απο τη γή. Ετσι εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι. Δεν υπήρχαν όμως πόλεις. Καταστρέφονταν λοιπόν απο τα θηρία, γιατί παντού και πάντα ήταν ασθενέστεροι απο αυτά. Οι τεχνικές τους δεξιότητες , καλός βοηθός για τον πορισμό τροφής, υστερούσαν στον πόλεμο με τα θηρία, γιατί δεν είχαν ακόμα την πολιτική τέχνη, που μέρος της είναι η πολεμική. Επεδίωκαν λοιπόν να συγκεντρωθούν πολλοί μαζί και να εξασφαλίσουν τη σωτηρία τους, χτίζοντας πόλεις. Οταν όμως μαζεύονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλον, γιατί δεν είχαν την πολιτική τέχνη, ώστε πάλι πίσω σκορπίζονταν εδώ και εκί και καταστρέφονταν.
Ο Δίας τότε επειδή φοβήθηκε για το γένος μας , μήπως ολότελα εξαφανιστεί, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την «αιδώ» και τη «δικαιοσύνη» για να υπάρξει αρμονία στις πόλεις και δεσμοί φιλίας δημιουργοί. Ρωτάει στη συνέχεια ο Ερμής το Δία. Πως να τις μοιράσω αυτές στους ανθρώπους. Σε όλους είπε ο Δίας και όλοι να έχουν το μεριδιό τους , γιατί δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν πόλεις, αν λίγοι μόνο μετείχαν σ’αυτά. και να βάλεις νόμο, από μέρους μου, όποιον δεν είναι ικανός να μετέχει στη δικασιοσύνη και την ντροπή να τον σκοτώνουν ως αρρώστεια για την πόλη».
Μ’αυτά τά λόγια ολοκληρώνει ο Πρωταγόρας του Πλάτωνα τον μύθο του για τη μοίρα και την ευθύνη του ανθρώπου για τη ζωή του , ανοίγοντας το νέο κεφάλαιο του ανθρωποκεντρισμού και της ευθύνης του ανθρώπου για τη σωτηρία του ανθρώπινου είδους, με μια ζωή σε αρμονία και ισορροπία με τη φύση. Μήνυμα που διατηρεί, μετά απο δυόμιση χιλιάδες χρόνια, αμείωτη την επικαιρότητα και τη συμβολική του δύναμη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου