ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ (4)
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Ο ΣΤΑΓΕΙΡΙΤΗΣ (384-322)
Το έργο του Αριστοτέλη αποτελεί ίσως το κορύφωμα της Αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας με γενικά αναγνωρισμένη συμβολή στη δημιουργία πολλών κλάδων της επιστήμης και τεράστια επίδραση στους αιώνες που ακολούθησαν στην πνευματική συγκρότηση της Ευρώπης και τη γένεση της επιστήμης των νεώτερων χρόνων.
Το συγγραφικό του έργο είναι καταπληκτικό. Απο τα έργα του που έχουν σωθεί τα σπουδαιότερα είναι : 1) τα σχετικά με τη Λογική (τα Αναλυτικά πρότερα, τα Αναλυτικά ύστερα, τα Τοπικά, οι Σοφιστικοί έλεγχοι), 2.) τα σχετικά με την Οντολογία (το γνωστό ως Μετά τα Φυσικά), 3) τα σχετικά με την Ψυχολογία (το Περί ψυχής, το Περί αισθήσεως και αισθητών, το Περί μνήμης και αναμνήσεως, το Περί ύπνου και εγρηγόρσεως), 4) τα σχετικά με την Βιολογία (το Περί ζώων Ιστορία, Περί ζώων μορίων, Περί ζώων πορείας, Περί ζώων κινήσεως, Περι ζώων γενέσεως), 5) τα σχετικά με την Ηθική (τα Ηθικά Ευδήμεια, τα Ηθικά Νικομάχεια), 6) τα σχετικά με την Πολιτική (τα Πολιτικά, Αθηναίων Πολιτεία), τέλος 7) τα σχετικά με την Φυσική ( Φυσική ή Φυσική Ακρόασις, Περί Ουρανού, Περί γενέσεως και φθοράς και τα Μετεωρολογικά).
Θα επικεντρώσουμε, για λόγους οικονομίας χώρου, στη φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, που μας ενδιαφέρει στα πλαίσια αυτής της σειράς απο « Στιγμές απο την Ιστορία της Φιλοσοφίας της φύσης». Τα κεντρικά στοιχεία της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη τα βρίσκομε στο έργο του Τα Φυσικά, όπου μας δίνονται ο ορισμός της έννοιας της φύσης (ως αρχής της κίνησης), τα τέσσερα αίτια των φυσικών φαινομένων και η θεμελίωση της φυσικής επιστήμης. Για τον Αριστοτέλη η φυσική πραγματικότητα είναι μια αυτοδύναμη ολότητα που λειτουργεί τελεολογικά. Το σύμπαν για τον Αριστοτέλη είναι αιώνιο και αγέννητο.
Στο έργο του τα Φυσικά εξετάζει τα όντα που υπάρχουν «φύσει» και έχουν μέσα τους την αρχή της κίνησης και της στάσης είτε κατά το χώρο είτε κατά την αύξηση και φθίση/αλλοίωσή τους. Η αριστοτελική έννοια της φύσης παραμένει εγκόσμια. Αποτελεί την εσωτερική αρχή που διέπει την ύλη και της προκαλεί την τάση για πραγματοποίηση διαφόρων μορφών. Φύση είναι η πραγματοποίηση της μορφής στο ατομικό πράγμα. Η φύση είναι η αρχή που κυριαρχεί πάνω στην ύλη και της επιτρέπει να ολοκληρώσει τον προορισμό της. Αποτελεί το «τέλος», το «ού ένεκα», το τελικό αίτιο, ως «αρχή κινήσεως». Μια άλλη χρήση της έννοιας της φύσης που συναντάμε στον Αριστοτέλη είναι η αντιπαράθεση της πρός την έννοια της τέχνης. Η τέχνη καλείται να τελειοποιήσει αυτά που δεν μπορεί να κάνει η φύση, ή να τα μιμηθεί. Τα έργα της τέχνης εξυπηρετούν ένα σκοπό, όπως και τα έργα της φύσης. Η φύση δηλαδή θεωρείται μια σκόπιμα δρώσα δύναμη.
Ειναι γνωστή η σπουδαιότητα του Αριστοτέλη για τη δημιουργία πολλών κλάδων των φυσικών επιστημών και ιδιαίτερα της Βιολογίας. Η επίδρασή του, στους αιώνες που ακολούθησαν, υπήρξε ανυπολόγιστη. Επιχείρησε προσεκτικές ταξινομήσεις και περιγραφές των ζώων. Οι διδασκαλίες του για τα ζώα αποτέλεσαν τα θεμέλια για τον τρόπο με τον οποίο ο δυτικός κόσμος έμαθε να σκέπτεται για τη σχέση του ανθρώπινου γένους προς το υπόλοιπο σύμπαν και το φυσικό του περιβάλλον.
Νεώτεροι βιολόγοι και άλλοι επιστήμονες έχουν διατυπώσει το θαυμασμό τους για το έργο του. Σπουδαίες παρατηρήσεις του σε θέματα συγκριτικής ανατομίας και εμβρυολογία, θεωρήματα φυσιολογίας ίσχυαν για πολλούς αιώνες. Στα έργα του Αριστοτέλη πρωτοδιατυπώνεται η έννοια του «οργανισμού» και ερμηνεύεται η γένεση της ζωής τελεολογικά, με βασική την έννοια της «εντελέχειας». Πρώτη εντελέχεια (ολοκλήρωση) για τα έμβια όντα θεωρείται η ψυχή, που αποτελεί « αιτία και αρχή» του ζώντος σώματος. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τη θρεπτική ψυχή, που διαθέτουν και τα φυτά, απο την αισθητική ψυχή που υπάρχει, μαζί με τη θρεπτική ψυχή στα ζώα και τέλος τη νοητική ψυχή που υπάρχει , μαζί με τη θρεπτική και την αισθητική, στον άνθρωπο.
Η σκέψη του Αριστοτέλη ήταν τελεολογική. Ολα τα πράγματα έχουν ένα σκοπό, ή ένα «τέλος», για τον οποίο έχουν διαμορφωθεί. Οταν ένα πράγμα εκπληρώνει τον σκοπό του είναι χρήσιμο και όμορφο. Για το λόγο αυτό κανένα ζώο δεν στερείται ομορφιάς, αφού όλα τα όντα σχηματίστηκαν για κάποιο δικό τους σκοπό. Ο τελικός σκοπός τους είναι να υπηρετούν τον ανθρώπινο γένος. Ολα τα όντα και τα πράγματα υπάρχουν για το ανθρώπινο καλό. Γι’αυτό θεωρούνται κατάλληλα όργανα για ανθρώπινη χρήση. Υπάρχει μια ιεραρχία όντων, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο άνθρωπος, επειδή δεν είναι μόνο βιολογικό όν αλλά και λογικό και κοινωνικό και πολιτικό όν.
Στη φύση, η οποία για τον Αριστοτέλη είναι μια μορφή που δρά απο τα μέσα και σκόπιμα, όλα είναι διαβαθμισμένα με τρόπο ώστε το κατώτερο να υπακούει στο ανώτερο. Η τελεολογική τάξη των πραγμάτων θεωρείται εμπειρικά αποδεδειγμένος νόμος της φύσης. Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται για τη φύση του συγκεκριμένου κάθε φορά ατομικού πράγματος. Κάθε πράγμα διαθέτει την ατομική του φύση. Απο τη μεταβολή των ατομικών πραγμάτων εξηγείται και η τελική δυναμική που χαρακτηρίζει τη φύση.
Ο Αριστοτέλης πάντως φαίνεται στα έργα του οτι είχε συλλάβει τη μελέτη όλης της φύσης ως ενιαίο σχέδιο. Εκτος απο το έργο Τα Φυσικά, στο έργο του Περί Ουρανού μελετά την κίνηση του ουρανού και των τεσσάρων στοιχείων, στο έργο του Περί γενέσεως και φθοράς μελετά την αμοιβαία μεταβολή των στοιχείων. Ενώ στη μελέτη των μετεωρολογικών φαινομένων, δηλώνει οτι σχεδιάζει ο κύκλος των φυσικών έργων του να ολοκληρωθεί με τα βιολογικά του έργα. «Διελθόντες δε περί τούτων θεωρήσωμεν εί τι δυνάμεθα κατά τον υφηγημένων τρόπον αποδούναι περί ζώων και φυτών, καθόλου τε και χωρίς. σχεδόν γαρ τούτων ρηθέντων τέλος αν είη γεγονός της εξ αρχής ημίν προαιρέσεως πάσης» (339 α 6-9).
Ο Αριστοτέλης ήδη όταν έγραφε τα Μετεωρολογικά είχε συλλάβει το ενιαίο σχέδιο μελέτης της φύσης. Στον φυσικό επιστήμονα προτείνει να αρχίσει τη μελέτη του απο την ανάλυση των αιτίων της φύσης. Σε δεύτερο στάδιο ακολουθεί η μελέτη του γενικού προβλήματος της φυσικής κίνησης. Τέλος θα πρέπει να ακολουθήσει η μελέτη ειδικών τομέων της φυσικής πραγματικότητας. Ετσι το αριστοτελικό πρόγραμμα για την έρευνα ης φύσης είναι γερά θεμελιωμένο πάνω σε έναν αυστηρό ορισμό της φύσης και της φυσικής αναγκαιότητας. Η διερεύνηση των αιτίων των φυσικών όντων και φαινομένων θεωρείται ως το πρωταρχικό καθήκον του ερευνητή της φύσης. Τη φυσική φιλοσοφία τη θεωρεί ο Αριστοτέλης ως θεωρητική επιστήμη των φυσικών όντων. Τα φυσικά όντα αντιμετωπίζονται στη δυναμική τους διαδικασία, σε κίνηση, στην οποία φαίνεται και η υλικότητά τους Τα φυσικά όντα έχουν μέσα τους την αρχή της κίνησης και στάσης, σε αντιδιαστολή προς τα τεχνητά πράγματα που καθορίζει την κίνησή τους ο άνθρωπος. Η αριστοτελική προσέγγιση της φυσικής πραγματικότητας επρόκειτο να είναι καταλυτική. Η φυσική του αποτέλεσε την θεωρητική αφετηρία για κάθε πραγμάτευση που ακολούθησε στην Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα. Κατά την περίοδο του 17ου αιώνα ακολουθεί μια στροφή προς την Πλατωνική, Πυθαγόρεια σκέψη, που είχαν διατυπώσει μια μαθηματική Φυσική και Αστρονομία , που φαινόταν πιό γόνιμη ερευνητικά απο την ποιοτική, τελεολογική λειτουργιστική φυσική θεωρία του Αριστοτέλη. Τον 19ο αιώνα άλλαξε η στάση των φυσικών επιστημόνων απέναντι στον Αριστοτέλη, που θεωρείται ως ο μεγαλύτερος βιολόγος μέχρι τον 18ο αιώνα. Ο Δαρβίνος ενθουσιασμένος παρατήρησε οτι ο Λινναίος και ο Κυβιέρ υπήρξαν οι δυό θεοί του, αλλά «συγκρινόμενοι με τον παληό Αριστοτέλη ήταν σχολιαρόπαιδα». Κατά τον 20ο αιώνα οι φυσικοί επιστήμονες ανακάλυψαν, απομακρυνόμενοι απο τη θεωρία του Νεύτωνα, ότι το αντικείμενο της Φυσικής θα πρέπει να γίνει λειτουργικό και να ερευνάται μέσα στο πλαίσιο του, με έννοιες που αρμόζουν στο «πεδίο» του. Κι αυτό σημαίνει οτι και ο φυσικός , στις βασικές του έννοιες θα πρέπει να σκέπτεται όπως ο βιολόγος. Σήμερα οι έννοιες της αριστοτελικής φυσικής, που χρησιμοποιούνται για την ανάλυση διαδικασιών, έχουν εκτοπίσει τις έννοιες του Νεύτωνα. Οι απόψεις της αριστοτελικής φυσικής βρίσκονται πιό κοντά στις σημερινές φυσικές θεωρίες απο εκείνες του 19ου αιώνα. Ενας φιλοσοφών εκπρόσωπος της μοντέρνας, μη-σχετικιστικής φυσικής, ανακάλυψε την αξία των αριστοτελικών εξηγήσεων. Ο C. F.Weizsaecker π.χ. επικαλείται ρητά, στη θεωρία του για την ιστορικότητα της φύσης, τον Αριστοτέλη. Ο κλωνισμός του μηχανιστικού-αιτιοκρατικού κοσμοείδωλου είχε ως συνέπεια την επίκληση και επαναξιολόγηση των αριστοτελικών ερμηνειών και προσεγγίσεων πολλών φυσικών φαινομένων. Συνοπτικά μπορεί κανείς να πεί οτι η φιλοσοφία του Αριστοτέλη αποδίδει όλα τα περιεχόμενα που είχαν διατυπωθεί στην εποχή του θεωρητικά και θέτει ερωτήματα, όρισε βασικές έννοιες της θεωρία για τη φύση που προκαλούν μέχρι σήμερα το σεβασμό για τη μεθοδικότητα, την σοβαρότητα και λειτουργικότητά τους, σε όλους τους καλοπροαίρετους ερευνητές της φυσικής φιλοσοφίας.
Σημείωση. Την καλύτερη εισαγωγή στο συνολικό έργο του Αριστοτέλη μπορείτε να τη βρείτε στο έργο του Κ.Δ.Γεωργούλη, Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης, επίσης στο έργο του During I., Αριστοτέλης, Αθήνα 1960, ελλ.μεταφρ.τομ.1 και 2, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1994.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου