ΟΙΚΟΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ (5)

Θεματα Περιβαλλοντικη Ηθικής.

Ολοι γινόμαστε μάρτυρες, τα τελευταία χρόνια, μιας έντονης δημοσιότητας και προβληματισμού , σε παγκόσμια κλίμακα, σχετικά με την κατάσταση του περιβάλλοντος, τον κίνδυνο κλιματικής αποσταθεροποίησης, λόγω της συνεχιζόμενης αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη, που αποδίδεται σε ενέργειες όλων μας και σε παραλείψεις των υπεύθυνων για τη χάραξη της οικονομικής και περιβαλλοντικής πολιτικής, στις ανεπτυγμένες κυρίως βιομηχανικά χώρες.

Η διαπίστωση και η αντιμετώπιση της πλανητικής περιβαλλοντικής κρίσης απασχολεί όχι μόνο επιστήμονες απο το χώρο των φυσικών επιστημών αλλά και κοινωνικούς επιστήμονες και φιλοσόφους που προβληματίζονται για τις συνέπειες αυτής της κατάστασης για τον βιόκοσμο γενικά αλλά και για τα καθημερινά ζητήματα της ποιότητας ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες, τις τεράστιες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες ανάμεσα στα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη και τα αναπτυσσόμενα κράτη, σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Οι επιπτώσεις των τρεχουσών εξελίξεων στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι της χώρας μας, στην Ευρώπη και σε πλανητική κλίμακα απαιτούν απο τη διανόηση συνεχείς προσπάθειες για εμβάθυνση στα γενεσιουργά αίτια των προβλημάτων και την υπέρβαση των ιδεολογικών συγχύσεων και των διάχυτων στην κοινωνία προκαταλήψεων.

Στο πεδίο της φιλοσοφίας παρατηρείται, τις τελευταίες δεκαετίες, γόνιμη συζήτηση και δημιουργικός προβληματισμός πάνω σε θέματα της θεωρητικής αλλά και της εφαρμοσμένης Ηθικής, που ωδήγησαν στη δημιουργία του κλάδου της Περιβαλλοντικής Ηθικής .

Η Περιβαλλοντική Ηθική εξετάζει τις διάφορες παραδοσιακές ηθικές θεωρίες ( του ωφελιμισμού, της θεωρία των δικαιωμάτων και της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου) και επιχειρεί να διευρύνει το ερευνητικό της πεδίο σε νέες θεματικές , όπως είναι π..χ. τα συμφέροντα των μελλοντικών γενεών, του ανθρώπινου σωβινισμού, των ηθικών μας υποχρεώσεων απέναντι στο μη ανθρώπινο κόσμο, τα δικαιώματα των ζώων, και τα ερωτήματα που διατυπώθηκαν απο τους οπαδούς του οικοφεμινισμού και της κοινωνικής και πολιτικής Οικολογίας.

Ενα άλλο κεντρικό αντικείμενο έρευνας και προβληματισμού αποτελεί το ζήτημα των αξιών, που καθοδηγούν και επηρεάζουν τις ανθρώπινες πράξεις, της γένεσης και αλλαγής αυτών των αξιών, καθώς και η μελέτη των στρατηγικών και των μεθόδων αλλαγής των κυριάρχων ατομοκεντρικών και ωφελιμιστικών αντιλήψεων της κοντόθωρης, ανθρωποκεντρικής Ηθικής και των προσπαθειών δημιουργίας μιας νέας «οικοκεντρικής» περιβαλλοντικής Ηθικής.

Αντικείμενο των σκέψεων που ακολουθούν αποτελούν θέματα της Περιβαλλοντικής Ηθικής και ζητήματα σχετικά με τη συλλογιστική και τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνονται οι περιβαλλοντικές αποφάσεις, απο τους εκπροσώπους της εξουσίας και χαράσσεται η Περιβαλλοντική Πολιτική, τουλάχιστον σε χώρες που προβλήματίζονται για την έξοδο απο τα σημερινά πλανητικά περιβαλλοντικά αδιέξοδα.

Αρχίζοντας από το τελευταίο θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα νέο σχετικά διεπιστημονικό κλάδο που ασχολείται με τον τρόπο που λαμβάνονται οι περιβαλλοντικές αποφάσεις , την ανάλυση και την επίλυση περίπλοκων προβλημάτων που σχετίζονται με το φυσικό μας περιβάλλον, αντικείμενο που πρόκειται να αποτελέσει ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της κοινωνίας μας, κατά τον 21ο αιώνα. Η «Λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων με διεπιστημονικό τρόπο» αποτελεί μιαν ενδιαφέρουσα συνεισφορά στην τέχνη και την επιστήμη της λήψης αποφάσεων σε περιβαλλοντικά θέματα. Οι περίπλοκες αυτές αποφάσεις λαμβάνονται συνήθως με τη χρήση ανεπαρκών, αβέβαιων και συχνά αλληλοσυγκρουόμενων πληροφοριών.

Για το λόγο αυτό είναι σκόπιμο τα Πανεπιστήμια να σχεδιάσουν και να αναπτύξουν το απαραίτητο διανοητικό κεφάλαιο, με την κατάλληλη εκπαίδευση των φοιτητών, ώστε να είναι αυτοί σε θέση να κατανοούν τα περίπλοκα περιβαλλοντικά προβλήματα και να συνηθίζουν στη διεπιστημονική προσέγγιση και συνεργασία για την αντιμετώπιση των ανθρώπινων αναγκών, με αειφορικό τρόπο. Eνα ενδιαφέρον στοιχείο σχετικό με αυτήν την εκπαίδευση αποτελεί η εξέταση και η διδασκαλία της λήψης περιβαλλοντικών αποφάσεων, στις οποίες εμπλέκονται η εξειδικευμένη αξιολόγηση των δεδομένων του προβλήματος, ο συνυπολογισμός και ο αναστοχασμός πολλών πεδίων μελέτης που μπορεί να εμπερικλείονται σε φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, όπως είναι η Νομική, η Ηθική ή η Αισθητική.

Ερχομαι τώρα σε μερικές εισαγωγικές σκέψεις για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και τη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Γίνεται όλο και ευρύτερα γνωστό οτι η επιβίωσή μας ως είδος στον πλανήτη γή έχει γίνει ένα ανοιχτό ερώτημα λόγω της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που είναι έργο ανθρώπινο. Πιέζουμε την περιβαλλοντική μας ποιότητα με πολλούς τρόπους. Με ανεξέλεγκτη πληθυσμιακή αύξηση και κατανάλωση φυσικών πόρων, με τις βιομηχανικές μας δραστηριότητες, με την αλόγιστη διάθεση των αποβλήτων κ.λ.π. Για ποιό λόγο το κάνουμε αυτό ;

Εν μέρει θα μπορούσε η απάντηση σε αυτό το ερώτημα να είναι οτι αγνοούσαμε την την περίπλοκη αλληλεξάρτηση που επικρατεί στη φύση και με μεγάλη καθυστέρηση φτάσαμε να εκτιμούμε αυτές τις εξαρτήσεις. Αρχίσαμε να κατανοούμε οτι σύνθετα υποσυστήματα του πλανήτη μας - όπως οι ωκεανοί, οι εδαφικοί όγκοι και η ατμόσφαιρα - δεν υπάρχουν απομονωμένα μεταξύ τους. Ομως η άγνοιά μας αποτελεί μέρος της ευθύνης μας για τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις όπου βλάψαμε το περιβάλλον παρά την λεπτομερή γνώση της σύνθετης οικολογικής αλληλεξάρτησης. Πήραμε πολλές λανθασμένες αποφάσεις.

Ανθρώπινες αποφάσεις βρίσκονται στον πυρήνα των περισσότερων δράσεων μας που επηρεάζουν το περιβάλλον. Ας αναλογιστούμε για λίγο τα παρακάτω ερωτήματα :

- Ποιές είναι οι περιβαλλοντικές συνέπειες μιας σχεδιαζόμενης δράσης; Μήπως συνεπάγεται η ανθρώπινη δράση ή παράλειψη ανησυχητικούς κινδύνους για την υγεία ή την ασφάλεια μας;

- Ποιές διακινδυνεύσεις θα πρέπει να γίνουν αποδεκτές απο την κοινωνία και ποιά είναι η πιο δίκαιη πολιτική κατανομής αυτών των διακινδυνεύσεων;

- Ποιά δικαιώματα έχουν οι μελλοντικές γενιές και πώς μπορούμε να εξισορροπήσουμε τις ανάγκες του παρόντος με τις ανάγκες του μέλλοντος;

- Ποιοί ιδεολογικοί παράγοντες συμβάλλουν στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος; Ποιοί ψυχολογικοί παράγοντες συνηγορούν στην διατήρηση των φυσικών πόρων;

- Ποιά θα ήταν μια ευαίσθητη και σταθερή πολιτική για την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων που είναι διατροφικά απαραίτητοι, χωρίς να υπονομεύονται άλλοι φυσικού πόροι;

- Πώς μπορούν να εξισορροπηθούν οι αισθητικές αξίες της φύσης με τις οικονομικές δυνάμεις που επιδιώκουν την ανάπτυξη;

- Πώς μπορεί να διατυπωθεί ένα σχέδιο για την εξασφάλιση των απαραίτητων φυσικών πόρων της κοινωνίας π.χ. του νερού;

- Πώς θα μπορούσε η οργανωμένη παρέμβαση των πολιτών να επηρεάσει την εξέλιξη των περιβαλλοντικών προβλημάτων;

- Ποιές δράσεις θα έπρεπε να γίνουν από τη μεριά της πολιτείας για την προστασία της ποιότητας του περιβάλλοντος;

- Πως μπορούν να επιλυθούν διεθνείς αντιδικίες σχετικά με την επιβαλλόμενη περιβαλλοντική πολιτική ;

- Πως είναι δυνατόν να προστατεύσουμε το περιβάλλον διατηρώντας την οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη;

Η ανάγκη για τη λήψη τέτοιων αποφάσεων σχετικών με το περιβάλλον είναι ζωτικής σημασίας, όμως πολλοί λίγοι άνθρωποι διαθέτουν τα εργαλεία ή τη γνώση για να κατανοήσουν αυτά τα ζητήματα σε όλη την περιπλοκότητά τους. Οι αποφάσεις είναι σημαντικές όχι μόνο επειδή βρίσκονται στην πηγή των περιβαλλοντικών προβλημάτων αλλά επίσης επειδή βρίσκονται στον πυρήνα επίλυσης αυτών των προβλημάτων. Η επίλυση ενός δεδομένου περιβαλλοντικού προβλήματος συχνά απαιτεί ένα πλήθος αποφάσεων.Ας σκεφτούμε, παραδείγματος χάριν, το ερώτημα της καταλληλότερης τεχνολογίας μεταφορικών μέσων που να είναι και οικονομικά όσο και περιβαλλοντικά ασφαλή. Αυτό το ένα πρόβλημα οδηγεί στην ανάγκη για άλλες αποφάσεις όπως είναι π.χ. το ζήτημα της χρηματοδότησης της σχετικής έρευνας και της ανάπτυξης νέας κατάλληλης τεχνολογίας για τη δημιουργία μεταφορικών μέσων που δεν θα ρυπαίνουν και θα είναι φιλικά προς το περιβάλλον. Αυτό δείχνει οτι γενικά το πλαίσιο λήψης αποφάσεων είναι ουσιαστικό τόσο για την κατανόηση όσο και για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών θεμάτων. Ομως αυτό που συμβαίνει συνήθως είναι τα άτομα, οι πολιτικοί και οι πολυεθνικές εταιρείες να παίρνουν αποφάσεις, που επηρεάζουν την ποιότητα του περιβάλλοντος, χωρίς να παίρνουν υπόψη τους όλες τις παραμέτρους των προβλημάτων, ή τα πολυσύνθετα οικολογικά συστήματα, συχνά λόγω της δυναμικής των συνηθισμένων κινήτρων τους που δεν θυμίζουν και τόσο δράσεις ή παραλείψεις προβληματισμένων λογικών ατόμων.

Tόσο η επίλυση προβλημάτων όσο και η σχετική λήψη αποφάσεων γίνεται πάντα στα συγκεκριμένα πλαίσια του προβλήματος. Στα πλαίσια αυτά περιλαμβάνονται όλοι οι περιορισμοί που προσδιορίζουν την τρέχουσα κατάσταση, συμπεριλαμβανομένων παραγόντων όπως είναι οι κανόνες που πρέπει να ακολουθηθούν, οι διαθέσιμοι οικονομικοί και άλλοι πόροι που μας είναι προσιτοί και το επιτελείο ανθρώπινων χαρακτήρων με τους οποίους θα πρέπει να συνεργαστούμε.

Με δοσμένα τα πλαίσια του προβλήματος μπορεί να χρειάζεται να προχωρήσουμε σε κάποια δράση για να πετύχουμε κάποιους στόχους . Αν υπάρχει μόνο ένας τρόπος για την επίτευξη του σκοπού τότε βρισκόμαστε μπροστά στο καθήκον της επίλυσης του προβλήματος. Η λύση προβλημάτων είναι ενδιαφέρουσα, όμως πολλά προβλήματα δεν επιδέχονται μια και μόνο λύση. Οταν υπάρχουν περισσότερες εναλλακτικές δυνατότητες για να πετύχουμε τους σκοπούς μας τότε βρισκόμαστε μπροστά στο καθήκον λήψης απόφασης, για να διαλέξουμε μια κατεύθυνση δράσης ανάμεσα στις περισσότερες δυνατές .

Περιβαλλοντική λήψη αποφάσεων έχομε όποτε η απόφαση που πρέπει να παρθεί επηρεάζει την παρούσα ή τη μελλοντική ποιότητα του περιβάλλοντος. Μια απόφαση, π.χ. για το πώς θα εναποτεθούν επικίνδυνα απόβλητα, αποτελεί μια ξεκάθαρη, πρώτιστης σπουδαιότητας περιβαλλοντική απόφαση. Υπάρχουν όμως και άλλες περιπτώσεις αποφάσεων, στις οποίες το περιβάλλον δεν αποτελεί το κύριο μέλημα παρόλα αυτά όμως το ίδιο το περιβάλλον επηρεάζεται απο μιαν απόφαση. Π.χ. όταν οι γονείς αποφασίζουν να κάνουν περισσότερα παιδιά, να χρησιμοποιούν πλαστικά πάμπερς ή πλαστικές σακκούλες για τις καθημερινές τους αγορές στο σουπερμάρκετ.

Η λήψη καλών αποφάσεων για το περιβάλλον δεν είναι και τόσο απλή υπόθεση. Ποιά τέτοια απόφαση μπορεί να θεωρηθεί ως καλή ; Αν η επιλογή έγινε απο ένα πλέγμα εναλλακτικών λύσεων και είναι αποτελεσματική, εφαρμόσιμη, ηθική και βελτίστη τότε ενεργήσαμε σωστά. Με αποτελεσματικότητα εννοούμε οτι η εναλλακτική λύση που διαλέξαμε είναι πράγματι πετυχημένη ως λύση στο αρχικό πρόβλημα για το οποίο είχαμε να αποφασίσουμε. Επιπλέον θα πρέπει η λύση να είναι υλοποιήσιμη χωρίς να παραβιάζει τους κανόνες μιας ηθικής συμπεριφοράς. Μια ηθική επιλογή δεν αρκεί να συνυπολογίζει τα δικαιώματα και τα συμφέροντα αυτού που παίρνει την απόφαση, αλλά και εκείνων που επηρεάζονται απο την απόφαση, χωρίς να έχουν εμπλακεί άμεσα με τη διαδικασία λήψης της συγκεκριμένης απόφασης. Ακόμη και αν η εναλλακτική λύση που επιλέχτηκε είναι αποτελεσματική, εφαρμόσιμη και ηθική μπορεί ακόμη να μην αποτελεί την βέλτιστη επιλογή. Αν υπάρχει και μια άλλη εναλλακτική λύση που είναι επίσης αποτελεσματική, εφαρμόσιμη και ηθική και αυτή η επιλογή είναι προτιμότερη απο την πρώτη, τότε δεν έχομε επιλέξει την βέλτιστη διαθέσιμη εναλλακτική λύση. Κατά συνέπεια η επιλογή μας θα πρέπει να είναι η βέλτιστη απο τις διαθέσιμες αποτελεσματικές , εφαρμόσιμες και ηθικές λύσεις. Εν τούτοις ακόμη και όταν έχομε κάνει τη βέλτιστη επιλογή μπορεί να μην έχομε καταφέρει μια καλή απόφαση ! Αυτό μπορεί να συμβεί αν δεν διαθέτουμε ένα πλήρες και εξονυχιστικό σύνολο εναλλακτικών λύσεων οπότε μια καλύτερη εναλλακτική λύση μπορεί να υπάρχει και δεν τη σκεφτήκαμε κάν. Αυτό δείχνει πόσο αμφίβολο και δύσκολο είναι το καθήκον λήψης μιας σοφής απόφασης. Γι’αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός οτι λαμβάνονται τόσο συχνά και τόσες πολλές φτωχές αποφάσεις. Θα πρέπει να εξετάζουμε προσεκτικά τα ιδανικά βήματα που πρέπει να γίνουν για τη λήψη της ορθής απόφασης και της διαχείρισης του προβλήματος.

Το πρώτο βήμα απαιτεί τη διατύπωση του προβλήματος , των δυσκολιών του καθώς και τον καθορισμό του στόχου μας. Υστερα ακολουθεί η αναγνώριση των εναλλακτικών προτάσεων που αποτελούν υποψήφιες λύσεις. Το τρίτο βήμα απαιτεί τη βαθύτερη κατανόηση των συνεπειών που θα έχει κάθε επιλογή μας. Το επόμενο βήμα σχετίζεται με την απόφαση που θα εφαρμοστεί και η οποία αν είναι δυνατόν θα πρέπει να είναι τέτοια που να επιτρέπει κάποια μορφή ποσοτικοποίησης. Το αποτέλεσμα της απόφασης που επιλέχτηκε ακολουθείται απο ένα πέμπτο βήμα που εμπλέκει μια αξιολόγηση και βαθμολόγηση των διαφόρων εναλλακτικών λύσεων. Σ’αυτές τις αξιολογήσεις και τους στόχους στηριζόμενοι προχωρούμε στη λήψη της απόφασης. Εννοείται οτι μετά τη λήψη της απόφασης το σχέδιο μας θα πρέπει να εφαρμοστεί. Το τελευταίο βήμα λοιπόν περιλαμβάνει την εφαρμογή και τη διαχείριση της απόφασης. Γιατί χωρίς καλή διαχείριση ακόμη και μια σωστή απόφαση μπορεί να υπονομευτεί. Ακόμη και αν καταλαβαίνουμε πως θα πρέπει μια απόφαση να μπεί σε εφαρμογή η πραγματική της υλοποίηση απαιτεί ακόμη μιαν επιδέξια διαχείριση, αν θέλουμε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Τέτοια ζητήματα που σχετίζονται με την ορθή λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων απασχολούν προς το παρόν μόνο επιστήμονες και φιλοσόφους που είναι ευαισθητοποιημένοι σχετικά με τα πλανητικά περιβαλλοντικά προβλήματα. Αυτό που παραμένει ακόμη αναμενόμενο είναι η ανάλογη ευαισθητοποίηση και ενημέρωση όσων χαράσσουν τις πολιτικές για το περιβάλλον και αποφασίζουν για το μέλλον του πλανήτη και την τύχη του έμβιου και αβιοτικού κόσμου πάνω σ’αυτόν.

Ενδεικτική σχετική βιβλιογραφία: Αλ. Γεωργόπουλος, Περιβαλλοντική Ηθική, Εκδ.Gutenberg, Αθήνα 2002, Ευθ. Παπαδημητρίου, Φύση και Ηθική, στο : “ Οικολογία και Επιστήμες του Περιβάλλοντος”, Aθήνα 1998., A. Καραμέρης , Περιβαλλοντιkή Ηθική, Θεσσαλονίκη 1997, Κ. Σταμάτης, Βιώσιμη Aνάπτυξη και Οικολογική Διάσταση της Ιδιότητας του Πολίτη, Περιοδικό “Νόμος και φύση”, Αθήνα 1995., Γ. Στάμου., Γ. Μαρούγκας, Η Επιστήμη, η Οικολογία, και η Ηθική, περιοδικό «Οικοτοπία»,τ.13,1999., Kent E. Portney, Public Environmental Policy Decision Making : Citizen Roles, “Environmental Decision Making. A Multidisciplinary Perspective”, New York 1991., Hill, P. H., Making Decisions. A Multidisciplinary Introduction, Univ.Press of America,1986., Bontempo ,R., Its one Solution enough ? “Journal of Behavioral Decision Making”,2, 1989., Bedau H., Casuistry. “Encyclopedia of Ethics”, N.York 1991., Taylor R., Respect for Nature: A Theory of Environmental Ethics, Princeton 1986., Moomaw W., Kildow J., International Environmental Decision Making : Challenges and Changes for the Old Order, “Environmental Decision Making. A Multidisciplinary Perspective”, N.York 1991, pp.269- 289.