Επιστροφή

Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 22 Απριλίου 2011

Πώς εξηγείται η «φυσική» μας προδιάθεση να πιστεύουμε σε υπερφυσικά όντα;

Ανάσταση! Ανακάλυψαν την κατοικία του Θεού

Γράφει ο ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

Η ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης και η συνακόλουθη επιβολή της τεχνοεπιστήμης ως πρωταρχικής δύναμης για τη διαμόρφωση των νεότερων κοινωνιών υποτίθεται ότι θα συνεπαγόταν, τουλάχιστον στη Δύση, την εξάλειψη της πίστης σε υπερφυσικές οντότητες και την οριστική χρεοκοπία των «εξ αποκαλύψεως» αληθειών των θρησκειών.

Εχουν περάσει πάνω από τρεις αιώνες απρόσκοπτης προόδου των επιστημών και εντυπωσιακής αύξησης των γνώσεών μας για το φυσικό κόσμο και τον άνθρωπο. Σήμερα, εντούτοις, πάνω από το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού δηλώνει ότι εξακολουθεί να πιστεύει στην ύπαρξη κάποιας υπερφυσικής, δημιουργικής δύναμης, ενώ το 50% από αυτούς αποκαλεί αυτή τη δύναμη «Θεό».

Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή τη φαινομενικά παράλογη προσκόλλησή μας σε μυστικιστικές ή υπερβατικές εξηγήσεις; Η διαχρονική παρουσία και η σχεδόν ακαταμάχητη γοητεία που ασκεί το «υπερφυσικό» ή το «υπερβατικό» στον ανθρώπινο νου δεν αποτελούν βέβαια ακόμη ένα «μυστήριο» αλλά, αντίθετα, ένα πρώτης τάξεως επιστημονικό πρόβλημα. Ενα πρόβλημα του οποίου η επιστημονική διερεύνηση δεν μπορεί πλέον να εξαντλείται στις απλοϊκές και στείρες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε «ένθεους πνευματιστές» και «άθεους υλιστές».

Η νευροθεολογική επιφοίτηση

Πράγματι, η εντυπωσιακή πρόοδος των γνώσεών μας για τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας θα μπορούσε να συμβάλει -περισσότερο απ' όσο το έχουν καταφέρει κατά το παρελθόν η φιλοσοφία και η θεολογία- στη βαθύτερη κατανόηση του θρησκευτικού φαινομένου.

Αυτό, τουλάχιστον, υποστηρίζουν όσοι επιστήμονες εργάζονται στο διεπιστημονικό αλλά ακόμη ασαφές πεδίο έρευνας που αποκαλείται «νευροθεολογία». Και πρόκειται όντως για ένα «ασαφές» πεδίο έρευνας, αφού ακόμη και όσοι εργάζονται σε αυτό δεν έχουν καταλήξει σε έναν σαφή ή έστω κοινά αποδεκτό ορισμό του ανθρώπινου «θρησκευτικού αισθήματος», ούτε των τυπικών διακριτικών γνωρισμάτων του ή του βιολογικού τους υποστρώματος.

Παρ' όλα αυτά, ο καλύτερος τρόπος να αποσαφηνίσουμε τι ακριβώς επιδιώκει η νευροθεολογία και πώς επιχειρεί να υλοποιήσει το ερευνητικό πρόγραμμά της είναι να περιγράψουμε συγκεκριμένες έρευνες που μας αποκαλύπτουν πώς η σύγχρονη επιστήμη επιχειρεί να κατανοήσει τις θρησκευτικές και υπερφυσικές εμπειρίες των ανθρώπων.

Για παράδειγμα, ο Αντριου Νιούμπεργκ, διάσημος καθηγητής νευροθεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια (ΗΠΑ) και συγγραφέας του πολυσυζητημένου βιβλίου «Γιατί πιστεύουμε ό,τι πιστεύουμε» (κυκλοφορεί από τις εκδ. ΑΒΓΟ), διατείνεται ότι «ο εγκέφαλός μας είναι ουσιαστικά μια μηχανή πίστης, επειδή δεν έχει άλλη επιλογή». Ο Αμερικανός ερευνητής κατέληξε σε αυτό το προκλητικό συμπέρασμα μελετώντας επί πολλά χρόνια με νευροαπεικονιστικές μεθόδους (αξονική και μαγνητική λειτουργική τομογραφία) τους ζωντανούς εγκεφάλους πολλών πιστών -χριστιανών μοναχών από διάφορα τάγματα, βουδιστών από το Θιβέτ)- καθώς προσεύχονται ή βρίσκονται σε βαθύ διαλογισμό.

Χάρη σε αυτές τις μεθόδους κατάφερε να εντοπίσει και να παρακολουθήσει «ζωντανά» τις νευρικές διεργασίες που συντελούνται στο εσωτερικό τού εγκεφάλου ενώ βρίσκεται σε κατάσταση θρησκευτικής έκστασης.

Ετσι διαπίστωσε ότι εκτός από τις αναμενόμενες περιοχές του μετωπιαίου φλοιού που ενεργοποιούνται όταν συγκεντρώνουμε την προσοχή μας, δραστηριοποιείται έντονα και το στεφανιαίο σύστημα, ένα περίπλοκο δίκτυο από πιο αρχαϊκές δομές του εγκεφάλου που ήταν γνωστό ότι παίζει αποφασιστικό ρόλο στη μνήμη, τη μάθηση και το συναίσθημα· και όχι μόνο, όπως θα δούμε.

Το κύκλωμα της υπερβατικότητας

Οι μελέτες του Νιούμπεργκ επιβεβαίωσαν επιπλέον ότι σε στιγμές θρησκευτικής έκστασης παρατηρείται εντυπωσιακή μείωση της δραστηριότητας των βρεγματικών λοβών του εγκεφάλου, της περιοχής δηλαδή του εγκεφαλικού φλοιού όπου διαμορφώνεται η αίσθηση του Εγώ και της προσωπικής ταυτότητας. Η συχνή απενεργοποίηση των νευρωνικών κυκλωμάτων αυτής της περιοχής κατά τη διάρκεια της βαθιάς προσευχής ή του διαλογισμού έχει συνέπεια να γίνονται ολοένα και πιο ασαφή τα όρια μεταξύ τού Εγώ και του εξωτερικού κόσμου και επομένως δημιουργείται στον μύστη η ρεαλιστικότατη ψευδαίσθηση ότι ενώνεται με το Σύμπαν και επικοινωνεί με το... υπερπέραν!

Από μια άλλη σκοπιά, όμως, θα μπορούσε κάλλιστα να ισχυρισθεί κανείς ότι την υπερβατική «έκσταση» δεν την παράγει ο εγκέφαλος. Αντίθετα, η μυσταγωγική ή υπερβατική εμπειρία κάνει την είσοδό της στα γήινα πράγματα όχι χάρη αλλά μέσω των συγκεκριμένων δομών του εγκεφάλου μας, οι οποίες συνεπώς λειτουργούν ως δέκτες-υποδοχείς της «υπερβατικής πραγματικότητας».

Προφανώς, η ερμηνεία των πειραματικών δεδομένων για τόσο ασαφή αντικείμενα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ιδεολογικές προκαταλήψεις του εκάστοτε παρατηρητή: για κάποιους, τα πειράματα αυτά αποτελούν την πολυπόθητη απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Για τους πιο ορθολογιστές και δύσπιστους παρατηρητές, αντίθετα, είναι η «σαφής» απόδειξη ότι η πίστη στο «υπερβατικό» και στο «απόλυτο» αποτελεί απλώς ένα βιολογικά απρόβλεπτο υποπροϊόν της λειτουργίας του εγκεφάλου μας.

Αλλος ένας πρωτοπόρος ερευνητής των εγκεφαλικών προϋποθέσεων της θρησκευτικής ή της υπερβατικής εμπειρίας είναι ο Καναδός νευροεπιστήμονας Μάικλ Πέρσινγκερ. Πριν από αρκετά χρόνια, πρώτος αυτός άρχισε να μελετά συστηματικά γιατί οι άνθρωποι που ανήκουν σε διαφορετικά εκκλησιαστικά δόγματα ή σε εντελώς διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις βιώνουν με πανομοιότυπο τρόπο κάποιες υπερβατικές ή μυστικιστικές εμπειρίες.

Για να διερευνήσει αυτή την πραγματικά σκανδαλώδη σύμπτωση, ο Πέρσινγκερ χρησιμοποίησε μια συσκευή, ένα είδος κράνους, που δημιουργούσε ένα σχετικά ισχυρό αλλά ακίνδυνο μαγνητικό πεδίο γύρω από το κεφάλι των εθελοντών που το φορούσαν. Ο ίδιος, αν και δήλωνε άθεος, μόλις δοκίμασε στον εαυτό του το κράνος διαπίστωσε έκπληκτος ότι είχε, για πρώτη φορά στη ζωή του, μια υπερβατική εμπειρία: ένιωσε την παρουσία του Θεού!

Ετσι διαπίστωσε ότι οι περίεργες εκστατικές εμπειρίες και τα έντονα θρησκευτικά συναισθήματα προέκυπταν κατά κανόνα όταν η ηλεκτρομαγνητική διέγερση που προκαλούσε το κράνος εστιαζόταν στους κροταφικούς λοβούς του εθελοντή. Ηταν η πρώτη προσπάθεια εντοπισμού της κατοικίας του Θεού μέσα στους κροταφικούς λοβούς μας.

Σαφέστερες ενδείξεις ότι τα θρησκευτικά συναισθήματα και οι υπερβατικές εμπειρίες εξαρτώνται άμεσα από κάποιες δομές του εγκεφάλου μας έχουν συσσωρευτεί και από πολυάριθμες κλινικές νευρολογικές έρευνες. Πράγματι, από την αρχαιότητα ήταν γνωστό ότι οι εκδηλώσεις μιας εγκεφαλικής πάθησης, της επιληψίας, συνοδεύονται συχνότατα από μυστικιστικές κρίσεις και έντονες «πνευματικές» εμπειρίες του ασθενούς.

Προς τη ριζική θεοεκτομή

Για παράδειγμα, ένας διεθνούς φήμης νευρολόγος, ο Β.Σ. Ραματσάντραν, υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη εκδήλωση της λεγόμενης «ιερής νόσου», δηλαδή της επιληψίας, μας αποκαλύπτει ότι ο εγκέφαλός μας όντως διαθέτει ένα εξειδικευμένο νευρικό κύκλωμα (στο εσωτερικό του στεφανιαίου συστήματος), το οποίο παίζει αποφασιστικό ρόλο στην παραγωγή των θρησκευτικών εμπειριών μας!

Στο περίφημο βιβλίο του «Φαντάσματα στον εγκέφαλο» (κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης) ο Ραματσάντραν προχωράει ακόμη περισσότερο και προτείνει ένα πολύ ενδιαφέρον πείραμα: τι θα συνέβαινε αν για θεραπευτικούς σκοπούς αφαιρούσαμε χειρουργικά αυτό το «κέντρο θρησκευτικότητας» του εγκεφάλου; Μήπως τότε, διερωτάται πολύ εύλογα ο Ραματσάντραν, θα εξαλείφονταν αυτομάτως όλες οι θρησκευτικές ανησυχίες και οι υπερβατικές εμπειρίες και ο χειρουργημένος θεόπληκτος «θα γινόταν άθεος ή αγνωστικιστής; Θα είχαμε εκτελέσει μια θεοεκτομή;».

Ενα αποφασιστικής σημασίας αλλά δυσαπάντητο ερώτημα είναι: ποια ακριβώς βιολογική σκοπιμότητα μπορεί να εξυπηρετούσε η διαμόρφωση, κατά την εξέλιξη του είδους μας, τέτοιων «μυστικιστικών» εγκεφαλικών δομών; Αν, όπως καλά γνωρίζουμε, η εξέλιξη δεν λειτουργεί ποτέ προνοητικά, τότε για ποιο σκοπό να δημιουργήσει τέτοιες εμφανώς «άχρηστες» για την επιβίωσή μας εγκεφαλικές δομές, όπως π.χ. τα κέντρα του Θεού και των υπερβατικών αισθημάτων μας;

Αν πράγματι οι έρευνες της νευροεπιστήμης έχουν καταφέρει να εντοπίσουν κάποια εγκεφαλικά «κέντρα» της θρησκευτικής πίστης, τότε αυτές οι βιολογικές δομές θα πρέπει προφανώς να εξελίχθηκαν επειδή επιτελούν κάποια ζωτικής σημασίας λειτουργία. Ναι, αλλά ποια ακριβώς; Την απάντηση σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα την αναζητούμε ακόμη.

Πάντως, παρά τις ατελείς γνώσεις μας, η μεταμοντέρνα ιδεολογία δεν ικανοποιείται πλέον με τη νεωτερική απομάγευση του κόσμου και την εμφανή χρεοκοπία του κοινωνικού ρόλου των θρησκειών. Τώρα φαίνεται να επιτάσσει τη μετακόμιση του Θεού από το άυλο υπερπέραν στους υλικότατους δαιδάλους του εγκεφάλου μας.

Συνέντευξη της φιλοσόφου Agnes Heller.

Η διάσημη, ουγγρικής καταγωγής, φιλόσοφος  είναι  καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, όπου διαδέχτηκε την Ηanna Arendt. To 2010 τιμήθηκε με το μετάλλιο Γκέτε για το συνολικό της έργο.

Η Χέλλερ είναι η πιο γνωστή κατήγορος του νέου ουγγρικού νόμου για τον τύπο και γιαυτό δέχεται συχνά δυσφημιστικές καταγγελίες και απειλητικές επιστολές. Οπως εξηγεί η ίδια δεν φοβάται. «Το άγχος δεν είναι στον χαρακτήρα μου».

Η Χέλλερ επιρρίπτει στον ούγγρο πρωθυπουργό Βίκτορ Ούρμπαν άρνηση και καταπίεση. Ο Ούρμπαν επιθυμεί την συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του». ««Θέλει να είναι ο μοναδικός νομοθέτης και να περιορίσει την Αντιπολίτευση όλο και πιο πολύ.Τον αμφιλεγόμενο νόμο για τον Τύπο, που ισχύει απο την αρχή της χρονιάς στην Ουγγαρία, τον βλέπει ως μέσο ελέγχου. Στο νέο σχέδιο Συντάγματος επικρίνει η Χέλλερ το γεγονός οτι αναγνωρίζει μόνο χριστιανικές αξίες, ενώ οι δημοκρατικές και ρεμπουπλικανικές παραδόσεις δεν αναφέρονται πιά καθόλου. «Η ουγγρική ευθύνη για την απέλαση των εβραίων στη διάρκεια του ναζισμού δεν ανανγωρίζεται».

Σχετικά με τις πολιτικές προθέσεις του Ορμπαν πιστεύει « οτι πρόκειται για έναν δημαγωγό, έναν δεξιό εθνικιστή που υπηρετέι πραγματικά μόνο τα συμφέροντα των πλουσίων.

Αναφορικά με την κατάσταση στη Λιβύη, την Τυνησία και την Αίγυπτο εκφράζει τον σκεπτικισμό της και προειδοποιεί για την σύγχυση σχετικά με τις εξεγέρσεις. «Δεν είναι όλες οι εξεγέρσεις επαναστάσεις κι ουτε όλες οι επαναστάσεις προοδευτικές. Οι εικόνες απο τον αραβικό κόσμο που μας προμηθεύει η τηλεόραση είναι «λογοκριμένες» και κατα μια έννοια  σχηματοποιημένες.  «Ο,τι βλέπω στην τηλεόραση δεν αποτελεί για εμένα απόδειξη» .

Η Χέλλερ γεννημένη το 1929 σε μια εβραϊική οικογένεια και κατάφερε να αποφύγει την εκτόπιση στη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος. Υπήρξε μαθήτρια του Λούκατς  και διάδοχος της Χάννα Αρεντ  στην έδρα της φιλοσοφίας στη Νέα Υόρκη.

Σήμερα δέχεται προσωπικές επιθέσεις για την κριτική της στον ουγγρικό νόμο για τον Τύπο. «Δέχομαι ΣΜΣ  απο ανθρώπους που δεν γνωρίζω, που μου λένε πράγματα που δεν μπορώ να αναφέρω».

Στο ερώτημα αν έχει άγχος, η 81- χρονη, λέει ότι πηγαίνει τρείς φορές την εβδομάδα για κολύμπι και μια φορά τη βδομάδα για ορειβασία. «Δεν φοβάμαι ποτέ. Δεν ταιρίαζει στον χαρακτήρα μου να έχω άγχος» Σε μια μεγαλύτερη συνέντευξή της μιλάει για την έννοια της ελευθερίας, για τα θεμελιώδη δικαιώματα, για τον Μάρξ και τη ζωή της και εξηγεί γιατί εκτιμά περισσότερο την Αμερική απο την Ευρώπη.

ΔΙΕΘΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΝΕΑ

                                   

Βερολίνο. Μετά τον φοβερό συνδυασμό φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών στην Ιαπωνία ένα τεράστιο κίνημα ενάντια στα πυρηνικά εργοστάσια ξαναβγήκε στους δρόμους 4οο κωμοπόλεων και πόλεων της Γερμανίας. Η διαμαρτυρία στρέφεται ενάντια  στην υποκριτική στάση της Γερμανικής κυβέρνησης  και απαιτεί την άμεση λήψη σχετικών μέτρων.

Η απόφαση της κυβέρνησης για προσωρινό «μορατόριο» τριών μηνών, στα παλιά πυρηνικά εργοστάσια,  εξόργισε τους διαδηλωτές που πιστέουν οτι πρόκειται για προεκλογικό ελιγμό. «Η Μέρκελ δεν φοβάται τη ραδιενέργεια αλλά τις εκλογές» έγραφε ένα πανό.  Πράγματι το πολιτικό κλίμα στη Γερμανία είναι πολύ αρνητικό και το θέμα των πυρηνικών εργοστασίων αποτελεί ένα κεντρικό ζήτημα που θα καθορίσει την έκβαση των εκλογών και την τύχη της κυβέρνησης.

Στις διαδηλώσεις, σ’αντίθεση με ότι συμβαίνει στην Ελλάδα για το ίδιο θέμα,  πήραν μέρος εκατοντάδες χιλιάδες γερμανών πολιτών με τη συμμετοχή πολιτικών της αντιπολίτευσης, των συνδικάτων και πρωτοβουλιών πολιτών ενάντια στα πυρηνικά. Η ατμόσφαιρα είναι βαριά και η οργή των πολιτών έκδηλη.

Το μήνυμα είναι σαφές. Η απόφαση της κας Μέρκελ για προσωρινή διακοπή λειτουργίας των παλιών αντιδραστήρων δεν καθησύχασε κανέναν. Οι πολιτες απαιτούν, σε πρώτη φάση, την οριστική διακοπή λειτουργίας των επτά παλαιότερων ατομικών εργοστασίων και του αντιδραστήρα Κρύμελ που παρουσίαζει συχνά βλάβες.

Οπως διαπιστώνουν παρατηρητές «ποτέ στην ιστορία των αντιπυρηνικού κινήματος δεν έγιναν σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα τόσες και τόσο πολυπληθείς διαδηλώσεις», που συνεχίζονται σ’όλες τις μεγάλες πόλεις της Γερμανίας, ενώ έχουν προγραμματιστεί για τις 25 Απριλίου, με αφορμή την 25 επέτειο της καταστροφής στο Τσερνομπιλ, μαζικές διαδηλώσεις σε 13 ατομικά εργοστάσια.

Το αντιπυρηνικό κίνημα της Ευρώπης, και όχι μόνο, πoλλά θα είχε να διδαχτεί απο τους γερμανούς ενεργούς πολίτες που δείχνουν, εδώ καί χρόνια, αξιοθαύμαστη ευαισθησία, ετοιμότητα και  αγωνιστικότητα .

Πεκίνο. Μας έρχονται και κάποια καλά νέα απο την Ανατολή ! Η Κίνα αποφάσισε να περάσει σε μια «πράσινη επίθεση», που θα αυξάνεται κατά 7% το χρόνο. Χιλιάδες ανεμογεννήτριες, μαζική ανέγερση υδροηλεκτρικών εργοστασίων προβλέπει το πρόγραμμμά της για να γίνει η οικονομία της πιό «οικολογική» και αποτελεσματική. H Κίνα η δεύτερη στον κόσμο οικονομία, ανήκει, μαζί με τις ΗΠΑ, στους μεγαλύτερους εισαγωγείς και καταναλωτές ενέργειας.

Το νέο πενταετές ενεργειακό πρόγραμμα προβλέπει το «πρασίνισμα» της σημερινής απαρχαιομένης, ρυπογόνου και ενεργοβόρου βιομηχανίας. Το κομμουνιστικό κόμμα της Κίνας, σ’αντίθεση με παλαιότερες πρακτικές της σχεδιασμένης οικονομίας, δεν δίνει συγκεκριμένα λεπτομερή σχέδια παραγωγής αλλά μόνο τις κατευθυντήριες γραμμές  και τις στρατηγικές αποφάσεις του μέλλοντος.

Η οικονομία θα πρέπει να διατηρήσει μιαν αύξηση γύρω στο 7% για να αποφευχθεί η «υπερθέρμανση» της οικονομίας. Το ακαθάριστο εθνικό προϊόν θα πρέπει να αυξηθεί κατά 50% για να φτάσει τα 5.400 δισεκατομμύρια ευρώ. Επομένως τα ενεργειακά πράσινα σχέδια της Κίνας αποτελούν ένα φιλόδοξο σχέδιο. Εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζων πρόκειται να μετακινηθούν απο την ύπαιθρο στις πόλεις. Οι πόλεις όπως είναι γνωστό καταναλώνουν περισσότερη θέρμανση και  νερό από ότι τα χωριά.

Δυστυχώς όμως και στο  μέλλον οι  ανάγκες για ενέργεια θα καλυφθούν απο την άφθονες ποσότητες άνθρακα, που φθάνουν  σήμερα τα 70%. Ταυτόχρονα η κατανάλωση φυσικού αερίου θα αυξηθεί απο 4% του ενεργειακού μείγματος  στα 8%. Παράλληλα θα αυξηθεί  το μερίδιο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και της Ατομικής ενέργειας απο 8,3% στα 11,4% μέχρι το 2015 και τελικά προβλέπεται να φτάσει τα 15% μέχρι το 2020. Η κινεζικη κυβέρνηση σχεδιάζει επίσης τα επομενα χρόνια την επέκταση των υδροηλεκτρικών σταθμών ώστε να φτάσουν σε πρόσθετη ενεργειακή απόδοση 120 γιγαβάτ. Νέα πυρηνικά εργοστάσια θα προσθέσουν 40 γιγαβάτ, ανενογεννήτριες 70  και φωτοβολταϊκά 5 γιγαβάτ. Για το σκοπό αυτό πρόκειται να επενδυθούν στον ενεργειακό τομές  578 δις. ευρώ απο τα οποία τα 55δις. θα δοθούν για την εγκατάσταση δικτύων μεταφοράς ενέργειας.

Στον τομέα της εξοικονόμησης ενέργειας απομένουν πολύ λίγα περιθώρια αφου το επίπεδο εξοικονόμησης ενέργειας των επιχειρήσεων πλησιάζει τα διεθνή επίπεδα. Κάποιοι υπάλληλοι στην επαρχία έφτασαν στο σημείο να διακόψουν την παροχή ενέργειας, ακόμη και σε νοσοκομεία, για να πετύχουν τους στόχους εξοικονόμησης που είχαν αποφασιστεί...Ολα δείχνουν οτι η Κίνα είναι σε θέση να υλοποιήσει τις υποσχέσεις της για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 40- 45 %, μέχρι το 2020, κατα μονάδα ακαθοριστου εθνικού προϊόντος. Παρόλα αυτά σε απόλυτους αριθμούς οι εκπομπές αερίων που επηρεάζουν το κλίμα θα αυξηθούν τελικά, λόγω της ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης. Ολα δείχνουν οτι οι αγώνες και οι προσπάθειες για εξασφάλιση  ενεργειακών πηγών  σ’όλοκληρο τον πλανήτη θα εξακολουθήσει για καιρό να συνεχίζεται με ειρηνικούς και συχνά πολεμικούς τρόπους...